PATRI URKIZU SARASUA
Zabalenea (Lezo), 2019-X-26
Egunon denoi, (M. Lekuonari gertatua…)
Gaur aurkeztera nihoakizuen liburua, hain modu bikainean Lucien Etxezaharreta Maiatz argitaletxeko zuzendariak argitaratua, Lezoko historiari eta hizkuntzari buruz egin den ikerketa lanik sakonena da.
Ez da soilik bertan Lezoko Toponimia aztertzen. Hitzaurrean bertako leku, etxe, erreka, zubi, iturri, gotorleku eta abarren izenak biltzea jotzen bada ere helburutzat. Ez da toponimiako liburu arrunta, askoz ere gehigo bada, alegia, esan nahi dut, hiztegi linguistiko eta historikoa ere badela. Leku, etxe eta abarren izenez aparte, bertan bizi izan ziren pertsonaien bizitza zertzeladak eta detaile ezezagun ugari ematen baitizkigu. Lezoko mugak historikoki eta mugarriak zehaztasunez kokatzeaz gain, noraino iristen zen Lezo eta Bizkai auzoa, eta adibidez Pasaiako mugetarik bat Puente de Aingeru zela.
Bostehun orridun liburu honen ekarpena ez da Lezoko historiari bakarrik mugatzen, zeren eta euskararen historiarentzat altxor handi bat baita, eta erreskate lan ikaragarria.
Liburuaren azala, non Pedro Lekuona Sagardia agertzen baita.
Suertatu izan baitzait Frantzia eta Espainiako Unibertsitate ezberdinetako tesietan epai-mahaiko izatea iker lan anitz baino askoz ere sakonago, zehatzago, interesgarriago dela aitortu behar dut. Beraz, doctor cum laude, izendatzen dut Historian eta Filologian, Lander Zurutuza Sunsundegi, Lezoko Unibertsitatearen izenean, eta zilegi bekit hau egitea Bordele eta Madrideko Unibertsitatean 25 urtez irakasle izan nintzenez gero eta bertako Unibertsitateko lehen alkate demokratikoa.
Bazen garaia esango du norbaitek, baina egia esan lan eskergaitz honek ordu kontaezinak eta urteak ditu gordeak bere barnean. Sarreran dioenez, nire uste apalean laburxko aritu zaigu Lander, eta Bibliografian aipatzen digunez izan ditu eredu onak aurrean adibidez Anjel Mari Elortegik egindako lana Pasaiako Toponimiaz (1992), eta Joxe Jabier Furundarenak Hondarrabikoaz (2002). Hor dago ere Imanol Goikoetxeak eta Idurne Lekuonak burututako Oiartzungoaz (2007).
Gauza jakina da euskaldunak denbora zaharretan batez ere idazki gutxi zutela euskaraz idatzi, baina ekintza handiko, kuraia izugarriko gizonak izan zirela, lekuko Elkano getariarra, lehena munduari bira ematen, hain era paregabean Elias Salaberria pintoreak, eta Lezoko seme zenak margotua El desembarco de Elcano deitu koadroan.
Bernat Etxepare behenafarra izan zen bere aldetik Betrand Leheteren laguntzaz 1545ean argitaratu zuena Bordelen lehen euskal liburua, Linguae Vasconum Primitiae. Euskaldunon lehen hasikinak. Baina dokumentu zaharragoak aztertzen baditugu hauek latinez, frantsesez, gaztelaniaz edo gaskoineraz idatzitakoak direla ohartuko gara, baina halere hauetan euskarazko izen ugari agertuko zaizkigu Euskal Herriko hizkuntzaren historia jakiteko lekuko guztiz interesgarriak direnak. Izendegi hori, lekuz-leku oso aberatsa da eta Lezori dagozkionak pazientzia eta arreta nekagaitzez jaso ditu eta artoski moldatu Lander Zurutuzak.
Sarreran esaten digunez Jaizkibelen Mugitarko aztarnategian aurkitu dituzte Goi Paleolitiko garaian erabilitako harrizko tresnak, bai eta Burdin Arokoak izan daitezkeen aztarnak, alegia inguru honetan garbi dagoela bazela jenderik.
Bestalde, ezaguna da euskararen lehen arrastoak erromatarren garaiko hilarrietan, inskripzioetan, iritsi zaizkigula euskararen lehen lekukotasunak, hala nola, andere, gizon, sembe, neskato, ume, gorri… hitzak.
Jauzi haundi bat eman behar dugu, ordea, erromatarren garaietatik X. mende erdiraino Donemiliagako euskal lehen esaldiak topatu arte, eta pixkat geroxeagokoak, XII. mendekoak dira Aimery Picaud Santiago bideko erromesak bildutako hitzak: urcia, andre Maria, ogi, ardum, aragi, arrain, etxe, jaona…, besteak beste. Eta bai Koldo Mitxelena hizkuntzalari errenteriarrak bere lan jakintsuetan, bai Jose Maria Lakarra historialari lizarratarrak bere Vasconia medieval. Historia y Filología (1957) dioskutenez erdi aroko agiriak, hala nola, Leire, Iratxe, Orreaga eta beste monastegiko paper zaharrak, jauregi, udaletxe eta beste erakundeetakoak oso lagungarriak ditugu.
Adibidez, Gonzalo Martinez-ek bere Guipúzcoa en los albores de su historia (1975) liburuan aipatzen du 1025eko dokumentu bat, non ageri zaigun un monasterio que llamaban Olazabal en Lezo. Baina, antza denez Salbatore izeneko monastegi hau Alzon zegoen eta ez Lezon. Irakurketa okerrak maiz ematen dira askotan agiri transkribitzaileen artean.
Dena den, esan dezakegu Lezori buruzko lehen albistea 1203koa dela, Alfontso VIak Gaztelako Palentzian sinatu zuen agiri batean ageri baita aipamena, non Hondarribiako hiriari ematen zitzaizkion Donostiako foruak eta Guillemum de Laçon et socios suos ut sint vestri vicini. Gillermo Lazongoa eta bere kideak auzotar eduki zitzaten.
Biarnotik zetorren Gillermo hau, eta dakigunez Nafarroako erregeek ezarri zituzten kostalde honetan gaskoinak portuetako gora-beherak, administrazio kontuak eramatearren.
Beti kezkatu izan dit Lezo hitzaren esanahiak, eta kontutan hartuta badela Pabe ondoan Lezons izeneko herri bat, hango etorkia edukiko zukeela Gillermok pentsatzeari zilegizko deritzot. Bi esanahi ezberdin edo eduki ditzakeela, hesi, lezoin ´seto, trinchera´ hitzekin edo, lakio, lazo-rekin, bada lac-, lakurekin eta lintzirin-ekin lotzen duenik, bai eta lazedemonioarrekin.
Lucien Etxezaharreta, Lander Zurutuza eta Patri Urkizu liburuaren aurkezpenean. Fotografia: Jokin Mayo, 2019.
Hitzekin batera Zurutuzak 1374, eta 1399ko agiriak aurkezten dizkigu, non jada Laçon, Leço bilakatua den, baina 1455ean oraindik agiri batean la yglesia de Laçon aipatzen dela. Tartean baita ere …la casa de Gaviria e dende a la de Darieta.
Antza denez, baziren XV. mendean oraindik lazondarrak San Pedro aldean ere bizitzen Iago Irixoaren ikerketan azaltzen zaigunez.
Koldo Mitxelenak Apellidos Vascos (1953) liburuan Gabi ´martinete o maza de herrería´ dio dela, beraz eta –iri ´cerca´, Zubiri eta Zubiondo bezala, ferrola bat izango zen bertan. Darieta baserria (1397) (haritz askoren lekua?) lehenetarikoa izango da azaltzen eta XVIII mendeko dokumentu batek kontatzen digu, besteak beste, nola baserri horretan sagardoa saltzen zen eta edaten eta halako batean borroka bat sortu zela edaleen artean, ondorioz kartzelan bukatu zutelarik muturjoleak.
Darieta hitza eta lekuaren inguruan beste hitz multzo bat ere sortzen da: Darieta aieka (Mitxelenak zioenez Lezo eta Errenteri aldean bakarrik kontserbatu den gaskoin hitza), Darieta aundi, Darieta berri, Darieta-ko depositua, Darieta erreka, Darieta kaskoa, Darieta txiki, Darieta zarra, Darieta zokoa.
Bada beste baserri hitz bat ere bere muinean informazio handia daukana eta bilakera fonetiko bitxia izan duena: Agaramuntenea (1655) denboraren poderioz Amunttene (2000) bilakatu dena. Nork pentsa Agaramunt, Gramont iparraldeko noblearekin zerikusia zezakeenik? A- protetikoa (arruta, errota bezala) eta Ag-a-ramunt, -a- anatiptikoaz (giristino, garazi, bezala) eta -e epentetikoa. Hori da bokal erantsiak izendatzeko hizkuntzalariek darabiltzaten hitz tekniko zailak! Antoine de Gramont XVII. mendean Baionako Gobernadorea, Bidaxuneko jauregiko jauna, Nafarroa eta Biarnoko bizerregea, Louis XIV-aren adiskide zen, dakigun bezala eta Arnaud Oihenart historialari mauletarra (Notitia utriusque Vasconiae, 1638) izan zen bere jauregiko liburuzain. Bestalde hor daude kanta zahar haiek Berretetxen khantoria bezalakoak, agaramontesak eta beamontesen arteko borroka odoltsuen lekuko.
Aurki dezakegu liburuan ere frantsesek kastellanoekin Lezotik pasatzerakoan egin zituzten sarraskien aipamenak. Hala:
1515. urtean Darieta baserria erre zutela dio agiri batek.
1719an Agaramuntenek bazeukan bere lurretan harizti eder bat eta frantsesen inbasioaren ondorioz moztu egin zituzten haritzak.
1859an Kaserna baserria ageri zaigu jada, eta dakigunez hitz honek frantsesez kuartela esan nahi du, bertatik pasatu zirenaren seinale.
Gerrei buruzko berri ugari badatoz, noski, baina beste gai asko ere ageri dira oharretan. Adibidez, elizarekikoak aipatzen dituztenak. Nola abereak kaletik ibiltzen ziren eta noizpehinka zerriak ere sartzen ziren Gurutze Santuko basilikan. Kanposantua lekuz aldatzeari buruzko detaileak, serora eta apaizen gora-beherak, German de Ugarte (1534) inkisidorearenak…
Alabaina betidanik interesatu izan zaizkit batik bat itsasoarekin zerikusia duten hainbat eta hainbat albiste. Adibidez nola Jaume de Zamora (1568), erregeen Armadetako pilotu izan zena Felipe II-aren garaietan, Florida, Flandes, Ingalaterra, Eskozia eta Noruegan, hala nola Mediterraneoko kostetan ibilia zen eta Mareas, derrotas liburua argitaratu zuen. Tamalez aurkitu ahal izan ez duguna, pixkat lehentxeago Zamorano batek argitaratua, aldiz, bai. Nobela historiko baterako gai aparta.
Untziolak, itsasoko kapitanak, tenienteak, pilotuak, kortsariak ez ziren gutxi izan itsasora begira zegoen Lezon. Lezoko kaiatik, eta bereziki Port dela Borda deitutik atera izan baitziren mundu zabalera, mendez-mende.
Beste zenbait idazleren berri ere ez zaigu falta. Hala XVII. mendeko Lope de Isasti, Compendio Historial de la Muy Noble y Muy Leal provincia de Guipúzcoa, 1625. urtean idatzi eta 1850.ean argitaratua, zein garaiko historiaren iturri ezin agortua den. Hau eta Lezoko idazleak Historian mintzagai hartuz 2003ko abenduaren 12an hitzaldi bat eman nuen, Landerrek gonbidaturik. Isastiren liburuan beste gauza askoren artean esaldi famatu hura Ternuako salbaiak ere ikasi zutena aipatzen zaigu: Apaizak hobeto. Honen liburutegi aberatsa nonbait agertuko balitz benetan bitxi ederrak lekarzkiguke agian, Santxo de Elsoren Dotrina edo Erruanen plazaratutako Etxepareren bigarren edizio galduak bezalakoak…
Eta Frantzisko de Gainza (Lezo 1658 + Irun 1739) teologian doktorea, Irungo erretorea eta Lezon etxe zenbaiten jabe zenak Historia de la Universidad de Irún-Uranzu (Pamplona, Martin Francisco Picart 1738) argitaratu zuen, 1987an Irungo Udalak faksimilez berrargitaratu zuena. Etimologien garrantziez mintzatzen zen hasieran liburuan. Bere testamentuan ez zen ahaztu sorterriko bikarioez, zeren honela agintzen duen, dichas casas han de ser vicariales, que no las tiene la iglesia de Lezo (1733).
Arraitokia dela eta Juan Garbizu “Zubigar” gazterik hilaren poema bat ere agertzen digu non bertsoen bitartez modu finean hain ongi ezagutzen zituen parajeak adierazten dizkigun. (P. Urkizu & P. Intxaurrandieta, Garbizu anaiak, Lezoko udala 1991, 310.)
Herriko festen eta jokoen berri ematen digu behin baino gehiagotan. Adibidez pilota jokoa eraikitzearren izan ziren gorabeherak Goiko plaza, sarrerapean. Bertan zezenak ere toreatu zirelarik. Frontoiak iragarki bat izan zuen urte askotan eta ezagutu genuen gainera: Queda terminantemente prohibido jugar a la pelota o al balón en la Plaza de arriba, durante la celebración de los Oficios Divinos (1924). Antzara jokoaz, dantzez, kartaketan gertatutako eztabaidak (1751), bi idi eta bi behien arteko dema (1851), eta beste.
Krimen eta hilketa ixtorioak ere ez dira gutxi, hala nola Juanes de Salaberriaren hilketa (Lezokuak 2018), 1648an gertatua eta gero hain modu pollitean liburutto gisara argitaratu dutena Mikel Susperregiren hitzekin eta Lander Zurutuza beraren marrazkiekin hornituta.
Edota Gaintxurizketako lapurraren deskripzioa (1817):
[El] Director de Postas y Administrador de la de Irun Don Simon de Iriarte, el cual a distancia de cuatro pasos de la Cruz de Gaintxurizketa fue asaltado por un hombre armado de una carabina muy luciente y una pistola, su traje chaqueta parda y con un trapo o rodilla cubierto su rostro y la mayor parte del pecho, el cual aunque en mal castellano le exigió la bolsa y dinero…
Lucien Etxezaharreta editorea, Lander Zurutuza autorea eta Patri Urkizu aurkezlea Gurutze Santuaren plazan, 2019ko urriaren 26ko bazkalondoan. Fotografia: Agustina Pontesta Garmendia.
Nire familiakoen berri bilatzen hasi eta hor aurkitu ditut ere hain ezagunak zaizkidan Olatzar (1568), Peliar (1568), eta Torrexil, Torrojil (1639), XVI. menderako jada eraikita zirenak. Azken honek Dorrejilko kanta (Kriselu 1977) poesia liburuttoa idatzarazi zidana. Eta izengoiti bezala batean baino gehiagotan entzun izan dut ere oi Txularran semia…
Nire aitak etimologiak egiten hasi eta Mari Etxalarkotik zetorrela izengoitia, zioen. Bazuen ere idazteko grina eta bere bizitza bertsotan idazteaz aparte, eta neurri batean jaso nuena Zoazte hemendik (1995) nobelan, idatzi zuen angulero baten bizitza honela titulatu zuena: Polanxar. Toponimian etxe bezala ere ageri dena Pulancharranea (1876).
Beste albiste interesgarrien artean nesken eskolari buruzkoa dugu, esaten baitzaigu 1830eko agiri batean Rafaela de Arpide, 640 erreal urteko ordain sari ukanik erakusten ziela neskatilei irakurtzen, idazten, Kristau Doktrina, eta galtzerdiak konpontzen ere. Arpidenea etxearen armarria ere benetan ikusgarria da. Eta jada Joanes de Arpide delako bat agertzen zaigu 1568ko agiri batean.
Markesane toponimoak ere burura erakartzen dizkit hainbat kontu. Dakigunez leku hau Lezoandia deitu parajean dago eta bertan egindako indusketetan erromatar garaiko zeramika zati bat aurkitu da. Baina nik bakarrik dakit zenbat bilera egin behar izan genituen 79tik 83ko nire alkatetza garaian plazaondoan dagoen parke hori herriarena bilaka zedin, zeren lehenik Maria dela Concepción Narvaez de Águila, Kartagoko markesarena zena Atxa fabrikakoen jabeen eskuetara pasatu baitzen. Eta egokitu ondoren bertan ezarriarazi genuen puntalean topatu genuen eta XVII. mendekoa zitekeen ainguratzar handi bat, Lezoko historiaren sinbolotzat.
Gaintza eta Endara deituren armarri bateratua ere, gaur egun Kuartela bezala ezagutzen den etxekoa ikusgarria da. Eta armarri, moilak eta dorreoiez aparte baserri eta pertsonen fotografiak aberasten dute liburua. Kaserna baserriko Pedro Lekuona Sagardiarena, Gregorio Arruti Legorburu Bordatxo baserrikoa, Fernantxo Intxaurrandieta Aizpurua atzealdean bere jaiotetxe Maisukristobalena duela, Mikel Salaberria Kortabarria Martiskoneko baserrikoa, Joxe Garmendia Gaztelumendi, Urdalamarta baserrikoa, eta Maria Ezekiela Salaberria Etxabe Zabalenea etxe honetakoa hain zuzen, eta beste.
Elementu guzti hauek hornitzen dute bai antzinako agirien azterketa sakonak bai eta informanteen ezaguerek osatu diguten lan sakon eta oparo hau, fitxen hoztasunari ixtorio benetan interesgarri hitzari erantsiz, orduz pagatu ezinezkoa lana, neke handiz eta pazientzia handiagoz oratua.
Bukatzeko hauxe esan nahiko nuke. Alegia, oinarritzat hartuta datu harrobi hau badutela Lezoko hizkuntzalarigai eta historiagilegai gazteek beren ikerketa edo tesilanak burutzeko nora jo, informazio iturri paregabea baita hau. Halere nik uste dut Lezoko Udaletxeak berak, zentzuduna eta eskeronekoa balitz, hitz lauz jarraiako Lezoko Historia idaztea enkargatu beharko liokeela berari. Nor da, bada, Lander Zurutuza baino jakintsuago Lezoko historian eta egokiagorik?
Aski dut. Milesker arretagatik.
Lezoko Portua 