Munttar negarrez da. Agur, Joxeba, Urdalamartako itzaina!

XABIER DORRONSORO AMIANO

Joxeba Garmendia Gaztelumendi (Lezo, 1933-2023), etxeko idi parearekin lanean. Fotografia: Lander Zurutuza, 2019/07/16.

Zail egiten zait une honetan sentitzen dudan guztia antolatzen, baina ahal dudan bezain zintzoen egiten saiatuko naiz. Izan ere, zu, izan zarena Lezorentzat…! Lezo baserritarra, Lezo itsastarra, Lezo kaletarra bizi eta maitatzen dugunok, uste dut, urte batzuen ondotik, ohartuko garela ixil askoan zer eman diguzun.

Jaizkibelen pare bat ordu baino gehiago pasatakoa naiz; nire amonaren lehengusu bazinen ere, urrun sentitzen zintudan, eta eguneroko tokatu beharrak elkar ezagutzera eraman gintuen. Ni goiko plazako probalekuko bizilaguna izateak, plazan ibiltzen zinela, zu mirestera eraman ninduen, probatan itzain zinela.

Plazak utzita zenituela, 2015ean, herriko baserritarren eguneko ferian jotako trumoi eta tximista egunak zure miatxua —bigantxa— izutu eta hura biltzen lagundu izanak, zu eta etxekoak ezagutzeko modua eman zidan; nik heldu eta plazara zintzo iritsi zen, baita Txerrimuñora, kamioia zain zen lekura ere.

Orduz gero, gazte arrogantziak utzi eta zure egunerokotasunari gehiago erreparatu nion, egunero herriko bizilagunei etxeko esnea saltzera jaitsi, ardi saldoa gobernatu, tomate denboran tomateak, gaztak egin eta saldu, sagar bikainak bildu, irasagarra, idiak uztartu eta belarretara edo iñorkiñetara joan —abereen azpitarako iratze edota ote sikua lezoarrez—… Jaizkibeldik, eta Jaizkibelgo biztanleentzat.

Herri–bideen arazoekin ere zurea tinko eta duintasunez defendatu zenuen, garairik gogorrenetan, eta baserritar eta laborariak zure inguruan biltzeko gaitasuna izan zenuen. Egiak bide bakarra duelako.

Bihotzez, eskerrak eman behar dizkizut, ikasgai guztiengatik; koherentziaz (lanean ere motor ibilgailurik gabe), lurretik eta lurrarentzako bizitzea zer den erakusteagatik, egiazko lera eta gainerako ohitura zaharrak egunero erakusteagatik, eguneroko lanak, txinaurri lanak bere fruituak ematen dituela erakusteagatik.

P.D.: Zaude lasai! Beste modu batera bada ere, etxekoengandik hasita, badira Lezon laborantzan, ganaduzaintzan eta sagardogintzan ongi dabiltzan familiak. Negu honetan Munttar negarrez ari da, zuk erakutsiarekin, maiatzeko belar punttak berriz ere badatoz, eroritako zuhaitza, berriz ere muskilduko da!

Urdalamartako idiak. Lan molde baten azkena

LANDER ZURUTUZA SUNSUNDEGI

(2008ko irailak 3) Uda hartan, urtero bezala, Urdalamarta baserrikoek belar mozketa egin zuten Jaizkibelgo goi lurretako Mugitarko soroan. Belar uzta hori, etxeko behi eta ardien neguko bazka eta azpitarako zuten. Beheko belar soro eta iratzelekuek emandakoaren osagarri. Joxe Garmendia itzainak (Lezo, 1933) zortzi biaje egin zituen etxeko idi parearekin, Txato eta Gorriarekin, Urdalamartaburu eta Tiñelun barrena. Aste bakar batean, iraileko lehenengoan, bost biaje. Eta azken belar zama irailaren 10ean eraman zuen. Bost meta osatu zituzten guztira hark, haren bi alabek eta koinatuak.

Mikel Arrizabalaga Pikabea. Soslaia

PATXI INTXAURRANDIETA AIZPURUA

Mikel Arrizabalaga Pikabea (Lezo, 1952-2022). Fotografia: Gurutze Alberdi, 2021/03/04.

Zortzi senideren arteko hirugarrena, Mikel Arrizabalaga Pikabea Lezoko Kale Nagusiko Arpire-enea etxean jaio zen 1952ko abenduaren 13an. Kilometrotik beherako haur guztien topagune zen Atzekoate, Gurutze Santuaren Eliza, Kaiako “tronkuak”, herriko eskola eta Errenteriako ikastetxe erlijioso bat izan ziren haurtzaro hartako Mikelen leku nagusiak. Hamar urte zituelarik, Telleri-Alden egin zuen garai hartako batxilergoko lehen maila. Hurrengo urtean, Gipuzkoako beste hainbat haurrek bezala, Saturrarango Seminarioko bidea hartu zuen. Hartu genuen. 1964ko irailaren 1ean, Bixintxo egunaz (egun berezia garai hartako lezoarrontzat), joan zen bertara lehen aldiz. Urtero, urtemuga iristen zenean, gogora ekarriko zigun data. Une latzak izaten ziren Mikelentzat familiari eta herriari hiru hilabeterako agur esan beharreko haiek. Nola ez, hamaika urteko haur hark oraindik Xixili amaren altzoan behar zuen eta. Haur argala, azkarra (“pixkorra” garai hartako jende helduak esango zuen bezala), oroimen harrigarrikoa, eta musikarako dohain berezia zuena: tiple bakarlaria izan zen bertan, lehenago Lezoko elizako korukoa izan zen bezala.

Saturraran. Ez zekien asko, ez genekien asko, naturari erreparatuz leku zoragarria den Mutrikuko txoko hura, hogei urte lehenago arte, frankismoaren menpean, ehunka emakume eta haurren zigor esparru izugarria izan zela. Askoz geroago jakin genuen hori. Bertan bi urte egin ondoren, Donostiako Seminariora aldatu zen. Aldatu ginen. Lehen urteetan egoera antzekoa bazen ere, poliki-poliki Elizaren aggiornamentoaren uberan, familia eta gizartearekiko harremanak laxatzen (normalizatzen esan nahi baita) hasi ziren. Ikasketak gizarte zibilarekin parekatu nahirik, garai hartako apaizgaiek batxilergoko azken urteak Donostiako Peñaflorida Institutuan egin zituzten. PREU, Unibertsitateko atarian zegoen ikasturtea bukatu, eta zeukan ikasketa-espediente bikainari esker, oso jende gutxiren eskura zegoen soldata-beka bereganatu, eta Valladolideko Unibertsitatera joan zen Geografia eta Historia ikasketak egitera. Julio Valdeón Baruque irakasle katedradunaren ospeak eta haren ideologia ezkertiarrak erakarririk, Erdi Aroko Historia adarrari heldu zion. Bost urteren buruan lizentziadun, etxera itzuli zen. Geografia eta Historiako eskolak eman zituen Hondarribiko eta Errenteriako Institutuetan; hogeita hamabost urtez azken horretan. Oso gogoko zuen eskolako lau paretetatik at, ikasleak hartu eta, geografia ere irakasten zuenez, Jaizkibelera, Arditurrira… joatea; edo besterik gabe, aro polita bazegoen, institutuko patioan eskolak ematea.

Abertzale sutsua, lau urtez izan zen Lezon Kandidatura Independenteko zinegotzi, artean Patri Urkizu alkate zelarik; eta gero, Herri Batasunako hautagai nagusi, zortzi urtez alkate. Lan eskerga egin zuen herriaren alde. Bere garaikoak dira: Euskal Herria plaza, kiroldegia, frontoi estalia, igerilekua, Musika Eskola, Oroitzene euskaltegia, Haurtxo haur eskola, Jaizkibelgo ur hornidura, industrialdea, Oarsoaldea garapen agentzia… Badugu lezoarrok zer eskertu Mikeli.

2018an, Ilargi alabak institutuko ikasketak amaitzearekin batera jubilatu zen. Geroztik, goizez, bizia ematen zion Jaizkibel mendian arnasa hartu; garaia bazen, perretxikoak (onddoak, ahal zelarik) bildu; eguerdian, Gara egunkaria goitik behera irakurri, lagun zaharrekin sagardo tragoxka batzuk hartu, eta arratsaldean, irakurri eta irakurri. Hainbat gai filosofikok eta, neurri batean, teologikok kezkatzen zuten. Gogoan dut nola, duela zortzi bat urte, hemen inguruan aurkitzen ez zuen liburu bat eskuratu nahi zuen. Teknologia berriekin hura beti borrokan, lagundu nion horretan, eta, nola edo hala, lortu nuen liburua deskargatu, inprimatu, eta urte hartako uda hasieran opari gisa ematea. Ezingo nion ezer hoberik oparitu. A ze poza harena. Bazuen uda hartarako bazka goxoa. Louis Lavelle filosofo frantsesak 1945ean argitara eman zuen Acerca del tiempo y la eternidad zen liburu hura. Besteak beste, gai horiekin zebilen kezkaturik azkenaldian. Askorik uste ez genuenean, apirilaren 11n, bat-batean joan zitzaigun, joan zitzaidan, bihotzeko lagun ona; anaia. Aurkituko ahal zituen han, beti-betiko bakean, kezka eta galdera haien guztien erantzunak.

Bi hilabeteko haurraren biaje tristea Iruñera (1663)

LANDER ZURUTUZA SUNSUNDEGI

Lezoko neskatxa ezkongabe bat izan zitekeen ama. Eta herriko mutiko pobre bat aita, edo bertako jauntxo harroputza, apaiz integrista, edo aurreko urtean Gurutze Santuko elizan meza kantatua atera zuten soldaduetako bat. Auskalo! Plazer hartu ote zuten alde biek une batez bederen ala bortxaketa krudel bat besterik ez zen izan? Ezin jakin hori ere! Baina jakin badakigu, 1663an norbaitek ezkutuan haur jaio berri bat utzi zuela Gurutze Santuko elizan, zain zezaten. Eta bi hilabetez, herriko kargudunen aginduz, inude batek bularra eman eta zaindu egin zuela. Denbora hori pasa ondoren, ordea, tornuko haurrekin askotan gertatzen zen bezala, Iruñeko ospitaleko inklusarako bidean jarri zuten haur gaixoa. Francisco de Arbelaiz arduratu zen Lezotik Iruñerako biajeaz, zamari eta ostatuetako gastuetaz, inudearen laguntzarekin. Tamalez, haurra hil egin zen hirukotea Iruñera iritsi baino lehen. Eta bertako ospitalean lurperatu zuten azkenik.

Tornuko leihoaren aztarnak, Lezoko Gurutze Santuko elizan; 1675-1682ko handitze lanen garaikoa edo ondorengoa. Fotografia: Lander Zurutuza, 2022.

Joxemielen txapela eta Grimau

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

Historia bera bezain luzea eta anitza du ibilbidea guk ezagutzen dugun txapelak. Bistan da txapela sortu eta euskal identitatearen ikur bilakatu artean urte luzeak joan direla bien bitartean haren hedapena ere zabalduz.

Gaur egun, haren erabilera bigarren mailan geratu den arren, oraindik goren mailako errekonozimendu sozial handia du. Ikusi besterik ez dago edozein arlotako ekitaldi edo lehiaketaren irabazleen garaikur gisa, irabazle dela adierazteko, txapeldun dela esaten dugu.

Halaber, kirol elkarteetako kideen artean partaidetasun edo talde identitatearen ikur gisa erabili ohi izan da askotan.

Gauza bera herriak bere ordezkari edota agintari bati ematen dionean… Beste zenbaitetan, berriz, bisitari ospetsuekiko ongi-etorria adierazteko erabiltzen denean ere txapela ematen diogu begirune eta errespetuzko ikur gisa.

Alabaina, heldu diezaiogun idatzi honen izenburuari.

Joxemiel Treku Azkue, abertzale lezoarra, gerra garaian eta gerra ondoko urteetan, frankismo garaian, zigortua eta kartzelaratua izan zen behin baino gehiagotan beste asko bezala.

Atxilo-aldi horietako batean, Julian Grimau Garcia espainiar politikari komunistarekin elkartzea tokatu zitzaion kartzela berean. Egunak joan eta egunak etorri, elkar ezagutzeko parada izan zuten, antza.

Epaiketa egin zioten agintari frankistek eta orduan hain erraz kondenatzen zuten heriotza zigorrera kondenatu zuten hura ere, eta 1963ko apirilaren 20an fusilatu zuten 52 urte zituela, Carabancheleko tiro poligonoan.

Fusilatu behar zuten goizean Joxemiel Trekuk bere euskal txapela jarri zion buru gainean. Zerk bultzatu ote zuen, ordea, Joxemiel, Grimau fusilatzera zeramatela bere txapela buruan jartzera? Zein emozio nagusitu ote zitzaion? Begirunea, errespetua, euskal herritarren ikurra, duintasuna, zintzotasuna… zer sentimendu adierazi nahi zuen?

Seguru nago. Joxemielentzako gauzarik handiena, adierazgarririk handiena eta bera bezalako abertzale batek duintasunez eramaten zuen Euskal Herriko ikurra zela txapela!

Joxemielen txapela, euskal abertzale baten txapela, historiaz, tradizioz betetako txapela hura baino opari handiagorik! Ezinezkoa.

Eta apirilaren 20 hartako goizaldean, pelotoiko tenientearen bi tirok egin zuten 27 balak aurrez egin ezin izan zutena, berunezko keak bakarrik desagerrarazi zituen Grimau eta Joxemielen txapela.

XVI. mendeko bi izengoiti euskaldun (Lezo, 1580)

LANDER ZURUTUZA SUNSUNDEGI

XVI. mendeko Euskal Herriko erdal testu administratiboetan murgiltzen garenean, euskal abizenak eta leku izenak topatzen ditugu maiz. Ez da hain ohikoa, ordea, testu horietan euskal izengoitiak topatzea.

Hori dela eta, Lezoko kontu liburuetako 1580ko apunteetan aurkitutako bi izengoiti euskaldun ekarri dira artikulu labur honetara, zein baino zein bitxiagoa, interes berezia dutelakoan.

“vicarraçerre” da lehendabiziko izengoitia, alegia, Bizarraserre (bizar + haserre). Eta Domingo de Elizondo lezoarrarena zen.

“Larruçar” da bigarren izengoitia, alegia, Larruzar (larru + zahar). Eta Petri de Aguirre lezoarrarena zen.

ERANSKINA

prim[era]mente nos hazemos cargo que se cobraron de domingo de arizpe de la derrama que devia dos du[cado]s

de domingo de Eliçondo vicarraçerre quatro R[eale]s por la d[ic]ha rrazon

de gracia de Santa clara y su hijo Juan perez quatro R[eale]s

de petri de aguirre Larruçar quatro R[eale]s

(Iturria: Lezoko udal agiritegia, C/2/I/1/1)

Familia ugariak

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

Denboraren makineria arakatzen hasi eta zenbat istorio xelebrerekin topa ote gintezke? Oraingoan bada, orri xelebre bezain adierazgarria iritsi zaigu gure eskuetara. Ez dakigu zein aldizkaritakoa eta zein urtetakoa izan litekeen zehazki baina atzeko orrialdeko pilotarien jaiotze urtea ezagututa, hots, 1930eko hamarkada hasierakoak eta irudia ikusita, pentsatzekoa da 1950eko hamarkadakoa izan litekeela, gutxi gora behera, eta arestian nioen gisan Lezoko albiste edo pasadizoz osatua dago berau. Orrialde batean pilotari lezoarren aipamena dakar eta bestean, berriz, Lezoko “familia ugarien” aipamena; biak ala biak, argazkiz osatuak.

Horrela bada, aipatu orrian familia anitzen gainean dioena harrigarria bezain deigarria izaki, A.A. ezizenaren pean Malthusen teoriaren aurkari gisa agertzen dituelako argazkiko familiak eta gainontzeko lezoar familia anitzak ere, bere burua barne.

Lehenik eta behin, aipatu beharrekoa dugu Malthus nor zen eta haren teoria, hitz gutxitan, zertan zetzan: Thomas Malthus (1766-1834) britainiarra ekonomia politikoan eta demografian izan zuen eraginagatik egin zen ospetsu. 1798an, bere teoria ezaguna lau haizeetara hedatu zuen. Aipatu teoria horren arabera, populazioa edota biztanleria geometrikoki handituz zihoan heinean, hau da, progresio geometriko batez, alegia, planetaren baliabide naturalak progresio aritmetikoan haziko zirela bai baina askoz ere motelago. Horrela bada, elikagaien produkzioa urriago haziz, elikagaien gabezian izango zuen eraginak jaiotza-tasaren jaitsiera ekarriko luke luzarora, familia bakanagoak sortuz.

Beraz, Malthusek zer zioen jakin ondoren, goazen orain ikustera zer dioen A.A.k lezoar familia anitz haiei buruz:

Lezon, zoritxarrez, Malthusek ezarritako ezmoral eta naturaren aurkako teoriak jarraitzaile asko dituen arren, halaber, ez dira gutxi teoria murriztaile bezain egoista eta mespretxagarriek engainatzen uzten ez diren senar-emazte katolikoak eta seme-alaben kopuru handia sorrarazi dutenak, Jainkoaren “Hazi eta ugal zaitezte, eta bete Lurra” mandamentuari jarraikiz.

Familia horien artetik gure irakurleei honokoak aurkezteko plazera dugu:

GOIKO ARGAZKIAN: Santos Isasa Irastorza jauna eta Dominica Olascoaga Arrieta anderea, senar-emazteak beren hamaika seme-alabarekin.

BEHEKO ARGAZKIAN: Jose Leon Manterola Yarzabal jauna eta Concepcion Galarraga Ayestaran anderea, senar-emazteak hauek ere hamaika seme-alaba, nahiz eta azken orduko denbora falta dela medio, argazkian hamar besterik ez agertu.

Bistan da, Lezon guztiok ezagutzen ditugula kide ugariko familiak; sei, zazpi, zortzi, hamar, hamalau… seme-alabez osatutako familiak, baina ez dut uste guraso horiek seme-alabak Malthusen teoriari aurre egiteko izango zituztenik. Alderantziz, A.A. deritzon kronistak berak dioen gisan, erlijioa errotik bizi zutelako eta Jainkoaren hitza bete eta mandamentua konplitzeko asmotan baizik.

Manterola Galarraga familia. Fotografia: Figurski.

Lezoko itsas bazterreko oroimena

PATRI URKIZU SARASUA

Lezo. Andres Parayueloren baraderoa.

Lezoko arraunlariak: Patti Urkizu (aita), Rafael Odriozola, Manuel Arrieta, Joxe Joakin Urkizu (osaba), XXX, Antonio Saizar, Euxebio Urkizu (osaba), XXX. Inaxio Larrea, Patxiku Salaberria, Manuel Saizar, Julian Garmendia, Joxe Luis Urretabizkaia, Joxe Manuel Salaberria.

Lezoko treineru honetan, ez dut lortu irakurtzea izena, arraunean egin zuten aitak, osaba Eusebio eta osaba Joxakinek (Torrejilgo Joakin, Iñaki eta beste arraunlari sonadunen aita). Garai hartan Jon Garbizu “Zubigar” olerkariaren arabera, baziren bi ontzi, gazteak eta zaharrak eratuak. Lehenbizikoek Isidoro Irastorza zeukaten patroi eta besteek Joxe Migel Salaberri. Batek San Pedrotarra zuen izena eta besteak Muskerra. Atzean ikusten diren pabeiloiak Andrés Parayuelo baratokiarenak ziren , geroago bertan Gineatik ekarritako zuhaitz enbor lodi eta luzeak egoten ziren lehortzen, almadiak bailirean ekartzen baitzituzten Pasaiako badian barrena honeraino.

Lezoko Arraunlarientzat

[…] Ontziyak ta ba-zuten bada beren ona eta txarra,
txar onek zuben (lengua bada) izena «San Pedrotarra»,
onen aldean askoz obea da beste ontzi: «Muskerra»
Oso ederki egin zenduten nere Lezo’tar maiteak,
kalterik beintzat ez dezute-ta ez batek eta ez besteak,
gañera beti lagun zerate bai zarrak eta gazteak.
Orain ederki danan artean diru orixe gastatu,
ori dalako onen-onena lagun artea agertu,
eta datozten urte askotan orlaxe bada jarraitu.

Jon Garbizu “Zubigar (Lezo 1893-Pasaia 1930)

Willy Koch (Solingen-Alemania 1879 – Donostia 1950) fotografoak ateratako argazkia Lezoko Gurutze Santuaren aurrean, eta Bartzelonan sariren bat irabazia 1947 inguruan. Belauniko aita kriseiluarekin, ezkerretik hasita hirugarrena, eta lehena osaba Eusebio arraunarekin otoitz egiten. Txuri-beltzezko irudiak oso gogoko zituen Willyk eta bere argazkiari halako isiltasun, iluntasun eta bake berezia ematen dio.

Ama Birjina Karmengoaren jaiko estropada aurretik Trintxerpen. Patroia: Juan Luis Urkizu. Joakin Urkizu, Arin eta Joseba Urkizu. Batela: Jaizkibel (1955?).

Patroia: Juan Luis Urkizu. Ondoren: Joakin Urkizu, Joxeba Urkizu eta Iñaki Urkizu (Dorrejilkoa) (1956). Estropada hasi aurretik.

Estropada irabazi eta gero. Juan Luis Urkizu kopa ezkerreko eskuan daramala. Ondoren Joakin Urkizu, Joseba Urkizu eta Iñaki Urkizu.

Iñaki anaiak Pasaiako badian arrapatutako andeja 1954. urte inguruan. Metro eta hirurogei zentimetro bai luze eta hogeita hamasei kilo pisatzen zuen. Makina bat indar eta tira-bira behar izan zituen batelaren barrenera pasatzeko arraia, errenditzeko, alajaina. Badakit La Voz de Españaren barrenean fotografia ere agertu zela Julen Arretxek aterata. Eta oroitzen naiz eskolatik seiretan atera eta etxeratzerakoan hemen denon poza. Tamalez, anaia Iñaki hogeita bederatzi urte zituenean Jaizkibelgo kostan itsasoak eraman zuen, lehorrean emaztea eta lau seme-alaba utzirik.

Eskuinetik ezkerrera: Iñaki Urkizu, arrantzalea, Marikrutx Urkizu Txapa fabrikatik atera berria, andexa 36 kilokoa, ama Maria Luisa Sarasua eta ni. (Fotografia: Julen Arretxe, Lezo 1954).

Aixtokiko harrizko aterpea

LANDER ZURUTUZA SUNSUNDEGI

Artzainen babesleku zaharra Aixtokin, edo ikazkinena, edo talaiariena (baleak, Frantzia iraultzailearen belaontziak…). Auskalo! Baina, 1865ean adibidez, soilik Lezoko artzainek hamasei artalde zituzten inguru horretako mortuetan. Maiz ahuldu egiten da oroimen historikoa, batez ere testuak urriak direnean eta belaunaldien arteko transmisioa kasik hutsaren hurrena. Bada, Jaizkibelgo itsas isurialdean zenbaezinak dira hori bezalako babeslekuak, ia beti eguteran eta itsas ekaitzei bizkar emanez. Asko laguntzen du bertako formazio geologikoak, itsas hondotik altxatutako hareharrizko plaka erraldoien ezaugarriek. Aixtokiko hau, alboko amildegiko zulo ikusgarri batean ezkutatuta dagoen putre kabitik metro gutxitara topatu dut gaur. Pareta aztarnarik ez du, horrelakoetan ohikoak badira ere, baina bai hargin mailuarenak barrukaldean, lurra berdindu eta leiho naturala zabaltzerakoan utzitakoak. Aldiz, baditu harrian grabatutako babes gurutzeak, ohikoak horiek ere, nola barruan hala kanpoan. Baina lehenengo aldia da ikatzez margotutako gurutzeak ere ikusi ditudala, gaurdaino iraun dutenak. Ondoan, amildegian sortutako erramu handi eta lerden bat ageri da. Ikuspegiak ederrak dira.

Lezoko izengoiti, goitizen edo ezizenak (2. zatia)

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

Aurreko atalean nioen bezala, izengoitien sorrera herri txikietako bizilagunen arteko hurbiltasunezko harremanetatik, bizipenetatik eta tratu berezitik sortu ohi dira gehienetan eta izugarria da izengoiti askok adieraz diezagukeen informazioa, hala nola; jatorria, izaera, lanbidea, ezgaitasuna eta abar, baina gaur egun, zoritxarrez, hemen aipatzen ditugun asko eta asko, gehienak ez esatearren, galbidean edota galtzear dira; batzuk hil direlako, besteak, baserri-etxeen izenez izendatzen zirenen kasuan, bizitokiak desagertzearekin batera galdu direlako, eta beste zenbaitetan, berriz, herritarron arteko harremanak ere ez direlako lehen bezalakoak, eta orain askoz ere ezezagunagoak garelako gure artean. Eta beldur naiz gure nortasunaren zati handi bat ez ote zaigun desagertu ezizenen jabeekin batera.

Bestalde, gure historian zehar beti erabili izan dira izengoitiak, eta izengoiti batzuk deitura izatera pasa dira. Gutxi direla ematen du, zeren eta izengoiti gehienak eramailearentzat itsusiak edota iraingarriak izan litezkeenak baztertu egin baitira, adibidez; Betoker (begi oker) ez da deituratzat hartuko, eta bai ordea, herri izenak; adibidez, Getaria, Iraeta, edota koloreak; Gorri/Gorria; Beltza…

Beraz, hemen doazkizue azken aldiotan jasotakoak eta Mikel Salaberriak (Martizkonekoak) emandakoak guztion entretenigarri.

Alemana – Animaluze – Añia – Antxilla – Asasa – Atzaparraz – Augixona – Batelerua – Begiaundi – Begiokerra – Belarrimotza – Beltza – Bettelu – Bibillo – Bolineo – Builas – Burdeox – Domingofraile – Erlia – Erreka – Etxezoko – Ezpala – Iraeta – Jajaja – Jelerua – Joxemaitxiki – Judas – Juxta motxa – Kables – Kalekantoiko amona – Kaskagorriya – Kaskurrio – Kettai – Kinkilin – Koskorros – Kukulun – Lapax – Larrolo – Letxerua – Mainas – Mandazaya – Markamal – Martxela koipe – Martxieltxo – Mendarotarra – Mixerere – Mokolo – Mollete – Moñoña – Morroi – Motxa – Moxtexiro – Naparra – Neskazarra – Niñojexux – Ontzekillos – Palakier – Patti ttiki – Pelopintxo – Peñaño – Pintopinto – Pitutx – Puli – Ranga – Rotxil – Santamaria – Santzon – Sokarro – Tabardo – Tetuan – Titorito – Toloxa – Txabal – Txata – Tximitxa – Txikito – Txispas – Txoizo – Txollo – Txirriprixtin – Txurtxil – Ungrianua – Xakioxordo – Xaxoya – Xekele – Ximela – Ximitxua – Xinxangre – Xorra – Xorten – Zintzerri – Ziringulin.

Herri eta leku izenak adierazten dutenak

Alemania – Bettelu (Betelu) – Burdeos – Iraeta – Gaskuina – Kettai (Getaria) – Mendaro – Nafarroa – Tetuan – Tolosa – Hungaria

Lanbidea adierazten dutenak

Bateleroa – Fraidea – Jeleroa (jela saltzailea) – Kables – Letxerua (Esneketaria) – Mandazaya (mando zaintzailea) – Morroia – Txispas…

Aminalia, etxabere eta piztiekin zuten antzekotasunaz

Erbia – Erlea – Karakola – Katarra – Mandoa…

Pertsonaren izaera eta ezgaitasuna adierazten dutenak

Animaluze – Augixona – Begiaundi – Begioker – Belarrimotz – Besamotz – Gizonerdiya – Joxemaittiki – Xinxangre – Kaskagorriya…

Pertsonaiak

Puli (Pulidor) – Santzon – Rotxil – Niño Jesus…

Besteak

Askotan deituren hotsen antzekotasunetik eratorriak jolas moduan; Kukulun (Uzkudun) – Asasa (Isasa) – Palakier (Daladier)…

Eta oraingoz besterik ez. Lezoar herritar hauek guztiak gogoan, bihoakie denei gure agurrik beroena, ezizenon atzean Lezoko historia egin duten herritarrak daudelako.

Otsoak eta azeriak Jaizkibelen

LANDER ZURUTUZA SUNSUNDEGI

Jaizkibelgo azeri disekatua, Elortegi baserrian. Fotografia: Lander Zurutuza, 2020.

Lezoko eta Pasai Donibaneko kontu liburu zaharretan bada albiste aski interesgarririk. Esate baterako, 1655ean otsoek kalte handiak eragin zituzten Jaizkibelen, maiz eraso eginez larrean zebiltzan abere taldeei; triskantzari bukaera emateko asmoz, Pasaiako kargudunek ehizaldi bat antolatu eta jende saldoa bidali zuten otsoak akabatzera, eta belloizko 24 erreal gastatu zituzten zeregin horretan. Bestalde, 1767ko egun batean gizon bat ibili zen Lezon barrena jendeari otsokume bat erakusten, eta Lezoko kargudunek belloizko bi errealeko saria eman zioten hura harrapatu izanagatik, halakoetan ohitura zen legez. Eta 1818an antzera, badirudi piztia hedatu samarra zegoela gurean, zeren eta lau gizon etorri baitziren, bakoitza bere kabuz, otso banarekin, Lezoko kargudunen eskutik saria jasotzera; belloizko bederatzi erreal guztira.

Alabaina, hemeretzigarren mende bukaerarako Jaizkibel egoera tamalgarrian zegoen. Eta 1891n Hondarribiko agintariak bederen oso kezkatuta zebiltzan: suteak ohikoak ziren; artaldeek gehiegizko presioa eragiten zuten landaredian; ote, iratze eta su egur mozketek ez zuten etenik… Mendia ez zen jada babesleku egokia otsoentzat, soildua zegoen neurri handi batean.

Azeriak hobeto egokitu dira ingurumenean gertatutako aldaketa sakonetara, bistan da.

Hala, 1845ean, azeriek eragindako kalteekin aztoratuta zebiltzan Lezoko eta Pasaiako artzainak, eta arazoari konponbidea aurkitzearren ekainaren batean hitzarmen bat egin zuten Bautista Escudero ehiztari oiartzuarrarekin, espezialista baitzen piztia horiek harrapatzen. Lezon batzartu ziren bi aldeak: batetik Jabier Isasa eta Lorenzo Garmendia artzain lezoarrak —beren eta Lezoko gainerako artzainen izenean—, baita Juan Ignazio Mendizabal eta Ignazio Ramon Irurueta artzain pasaitarrak ere —Pasaiakoen izenean—, eta bestetik Escudero bera, zeinak urtebeteren buruan bi udalerrietako azeri guztiak akabatzera behartu baitzuen bere burua. Halaber, urtebetea bukatu ondorengo hamabost egunetan artzainen batek azeriren bat sumatuz gero, hura ere ehizatu beharko zuen. Artzainek, ordainetan, jada emanak zizkioten hemeretzi artantxu edo ardi gazte, eta beren burua behartzen zuten hamar gehiago ematera urte eta hamabost eguneko epea bukatzen zenerako; hogeita bederatzi artantxu guztira.

Hogei urte geroago, 1865ean, Lezoko hamasei artalde zebiltzan Jaizkibelgo larreetan, bakoitza hirurogeita hamar bat ardiz osaturik. Oraindik ere, piztiek batez beste urtean bost ardi akabatzen zituzten artaldeko.

Jaizkibelgo toponimian ere utzi dute beren aztarna azeriek, besteak beste putreek edo azkonarrek egin bezala. Hondarribi aldeko leku izenen artean badira Azerioiana, Azeritoki, Azerizuloeta… Pasai Donibanen bada Azariondo izeneko paraje bat itsaslabarretatik gertu, Mitxitxolako kaskoaren mendebaldean. Azkenik, Lezon bada Azaritunbo izeneko mendi kasko bat (43º20’03.58”N 01º53’10.62”W), Mugitar eta Bigarren dorrearen artean.

Esan bezala, itxura guztien arabera azeri ugari dago gaur egun Jaizkibelen. Orain dela urte batzuk horietako batek Kaserna baserritik ahatea eraman zuen, goizean egun argiz gainera, eta bertako senar-emazteek ikusi ere egin zuten azeria soroan. Urdalamarta baserrikoek tarteka azeriren bat ikusten dute beren lurretan lanean dabiltzanean; orain dela aste gutxi azkenekoa.

Iraganean bezala etorkizunean ere jarrai bezate azeriek Jaizkibel mendian!

Garai bateko erromesaldiaren kronika

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

“Debotoen itzulera”. Fotografia: Lezoko Gurutze Doitsuari euskal-ereserkia, 1919.

Hemen doakizuen idatzitxoa Koldo Mitxelena Kulturunearen liburutegiko hemerotekan aurkitu nuen, eta lezoarron aipamena egiten duenez, Lezoko Portuaren leiho honetara ekartzea deliberatu dut.

Erromesaldiaz dioenaz oroituz, nire haurtzaroa datorkit burura eta urte gutxian Lezoko elizak izan duen izugarrizko aldaketa.

Oroitzen naiz gure haurtzaroan Gurutze Santuaren mirariekiko sinesgarritasun izugarriaz, eta elizako sakristia “mirariengatik” esker onezko koadroz eta oroigarriz beteta zegoela —batzuek urrezko belarri nahiz begi itxura zutenak sendatuaren izen-deiturekin—, ahaztu gabetanik, elizaren barneko paretetan zintzilik zeuden pipiak jandako eta denboraren poderioz hautsez betetako makulu zaharkitu haiek. Guztiak mirarien lekukotzen adierazle.

Gogoan ditut, halaber, urtean zehar izaten ziren erromesaldiak, Mixintxoak, bederatziurrenak eta abar, eta abar, izugarrizko jendetza mugituz eta Gurutze Santu “mirarigilearen” fama eta ospea munduan zehar hedatuz. Erromesaldi horietako batean gertatutakoa aipatzen da ondorengo artikuluan.

<<<<<<<<<<>>>>>>>>>>

[EL URUMEA aldizkaria (1879-1885) / Gipuzkoako ondasunen defendatzailea  / Sortzailea: Serafin Baroja / Zuzendaria: Ricardo Baroja]

 

EL URUMEA (1879-9-24)

Harpidedun batek eskatu digu lerrook sar ditzagun: … “Hil honen 21eko EL URUMEAren 74. zenbakia, nik biharamunean jaso ondoren irakurri baitut Lezoko erromesaldiaz dioena.

Zilegi bekit eliza hartan ikusi nuenaren aipamen labur bat egitea.

Elizan sartzea ezinezkoa zen, eta mukuru beteta zegoenez, aldare nagusiaren atzeko aldera eraman ninduten, bertatik, bi aldeetara dauden bi tribunekin bat egiten duen mailaditik Kristoak atabaka edota limosna-kutxatxoa duen oinetara iritsi ahal izateko.

Meza bukatu aurretik hauetako batean jarri nintzen, eta bukatu eta gero, sakristaua etorri zen aldare aurrera, gurutze bat eskuetan zekarrela, erromesek muin eman ziezaioten. Erromesek berehala gainezkatu zuten presbiterio osoa eta gurutzearen gainera erori zen jendetza hura guztia, sarri sakristauari gurutzea eskuetatik kentzeraino.

Ez dut sekula halako desordenurik ikusi eliza batean. Jendetza haren artean iruditu zitzaidan ikustea gizon batek nola lapurtu nahi zion emakume bati soinean zeraman tokilla. Desordenu hori ekidin zitekeen eskaileren oinetan burdin hesi baxu batek alboetan bi ate edukiko balitu jendea batetik sartzeko eta gurutzeari muin eman ondotik bestetik irteteko; edota alderantziz, sakristauak banan bana eman dezala muin ematera gurutzea, burdin hesiaren beste aldetik.

Ziurtatu didatenez elizaren atarian jasotako dirutza ongintzara bideratuko da, hau da, adineko eta ezindutako apaizei laguntzeko alegia”.

Zeramikazko Gurutze Santua Madrilen

JOXE LUIX AGIRRETXE MITXELENA

Madrilgo “Calle del Arenal” izeneko kalean dago Manuel de Gaviria markesaren etxea izandako Gaviria jauregia. Egun, arte erakusketak egiteko erabiltzen da, pintura erakusketak egiteko batik bat; eduki ere hamahiru areto ditu horretarako prestatuta.

Gaviria jauregia, Madrilen. Fotografia: Wikipedia / Luis García, 2015.

XIX. mendeko etxetzar hori ezaguna da, orobat, bere sabai eta hormetako freskoengatik, eta zeramika aberatsa duelako bere baitan.

Zeramikazko ondare aberats horren artean, Sevillako Triana auzoko zeramika lantegietako batean —Manuel Rodríguez Pérez de Tudelaren lantegian— egindako Lezoko Gurutze Santuaren irudi bikaina ikus daiteke.

Fotografia: Manuel Pablo Rodríguez Rodríguez.

Fabrikaren eta pintorearen izenak ageri diren sinaduraren xehetasuna. Fotografia: Manuel Pablo Rodríguez Rodríguez.

Hiru metroko altuera duen zeramikazko erretaula zoragarri hori 1920 aldera egina da eta pintorea, berriz, José Macías Macías delako bat izan zen, firman ageri denetik jakin ahal izan dugunez.

Manuel Pablo Rodríguez sevillarrari esker jakin dugu zeramika lan eder honen berri. Iaz Gaviria jauregira eginiko bisita batean ikusi zuen eta argazkiak egin zizkion. Oarsoaldearen Turismo Sailera helarazi ditu orain argazkiak. Eskerrik asko sevillar prestu horri!

 

 

Jaizkibel ene bizipenetan

JOSEBA AURKENERENA BARANDIARAN

Txakillarri, Jaizkibelgo kostaldean. Fotografia: Lander Zurutuza, 2009.

Murrua itsaso aurrean, murru luze-luzea, naturak egindako horma, naturak maite duen bazterra, Pasai Donibane, Lezo, Hondarribia eta Irun gerizatzen dituena, hamaika txoko, hamaika xendra, gailurretako dorreak, itsas bazter ederrak, zaldiak, ardiak, betizuak eta ardiak larreetan, kaioak, antxetak eta pottorroak kantari hondarrezko haitzetan, haizeak hondar-harrietan landutako paisaiak, kontrabandisten bidexkak, baleazaleen talaiak, euskal piraten gordelekuak, Trapujale eta Marinazkaneren bizitoki magikoa, Zabarre adoretsuaren ibileren lekukoa, Allerruko Amonaren begiratokia, ametz basoak eta oihan beltzak, itturri fresko kantariak eta erreka garbi aratzak, artzain eta baserritarren lurra, arrantzaleendako lehen eta azken agurra.

Hori dena da niretzat Jaizkibel, mendi, baso, dorre eta babes, bakezko eta gerrazko garaien jakile, urrunerako itsasaldien oihartzun, kondairaz eta magiaz blaituriko mendi heze luzea, magaletan bizi direnentzat gerizpe eta aterpe, eguneroko bizimodu petralean beste errealitate baten seinale, itxaropen kabi eta bizi nahi duen Herri honen branka.

Jaizkibel izan dadila luzaz, izadia, irudimena eta magia uztartzen dituen mendia, gure esperantzen portu gotorra eta bizimodu aske baten iragan eta geroa.

Urruñan, 2020ko apirilaren 10ean.

(Nire konfinamendutik bihotzez egina)

Talgo trena eta Lezo

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

Alejandro Goicoechea Omar ingeniari bizkaitarra (Elorrio, 1895), 1936ko gerran Bilbo tropa frankistengandik babestuko zuen Burdinazko Hesia zeritzan eraikinaren zuzendari ospetsua izan zen.

Alabaina, 1937an, desertatu, matxinatuen aldera pasa eta frankistekin bat egin zuen, Burdinazko Hesiari buruzko informazioa, ezaugarriak eta xehetasunak frankistei emanez. Horri esker, babes eraikina izan behar zuena urte hartako ekainaren 12an arrakalatzen hasi eta handik egun batzuetara sartuko ziren frankistak Bilbon.

“Mesede” hori eskertzeko edo, Espainiako Gobernuaren laguntza osoa izango zuen gerora, eta berehala ekin zion bere lanbideari. Ingeniari berritzailea izan zen, ideia eta proiektu askotan partaide izanez, baina, batez ere, Talgo trenak egingo zuen ospetsu.

Bere asmo nagusia errodadura sistema berriaren funtzionamendua erakustea zen, trenen arintasuna lortzeko asmoz, kontsumoa murriztu eta abiadura areagotzeko helburuz, alegia. Hasiera batean inolako erabilpen komertzialik gabekoa zen, aluminiozkoa, artikulatua eta ohikoak baino bagoi baxuagoz osatutako diseinu bereziko trena. Diseinu berezikoa diogu bai, tren horren muturrak tiburoi buruaren antza irudikatzen zuelako. Bestalde, dieselez hornitutako 200 zaldiko potentziako motorraz osatua zen, eta proben garaian, 115 km/orduko abiadura hartzeraino iritsiko zena.

Talgo trenaren modelo zahar bat. Iturria: El País / Agustina Pontesta Garmendiaren artxiboa.

Eta, hala, 1942an sortu zen Talgo trena Oñatiko Juan Garairen Semeen eta Atotxako MZA Konpainiaren tailerretan.

TALGO izenaren jatorria egile edota sistema horren diseinatzaile (Alejandro Goicoechea) eta babesle (Jose Luis Oriol Uriguen) izan ziren bi enpresarion deituretatik datorkio hau da, Tren Articulado Ligero Goicoechea Oriol.

Baina milaka saio eta probaren ondotik, zazpi bagoiz osatutako hasierako tren hura eta Cerro Negroko areto itxi eta sarbide mugatukoan egon arren, 1944ko otsailaren 5ean izandako sutean kiskali eta desegin zen. Sutearen zergatia inoiz argitu ez den arren, badirudi tren berri horrek sortuko zuen arrakastaren beldur zen tren-fabrikatzaileren batek piztutakoa izan zela. Bistan da etsaiak nonahi bazituela.

Eta nork esan behar zion Alejandro Goikoetxea ingeniariari, Talgoa sortu zuenean, halako buruhausteak eman behar zizkionik gure herriko trenbideak!

Lezo herri ttikia oharkabean, ziztu bizian pasatzeko asmotan horratx! Ezustekoa, gure herriko ibilbide traketsarekin topo egin eta zast! trenbidetik kanpora atera zen! Ez behin, ez bitan, hirutan baizik! Horrela dio Venezuelan argitaratzen zen Euzkadi aldizkariak 1950eko otsaileko zenbakiaren 55. orrialdean:

Talgo trenaren ezbeharrak

Donostia.- Ibilbide malkartsuarekiko bagoiek zuten arintasunari eta trenaren abiadurari egotzi zizkieten ezbehar hauek. Trenaren funtzionamendu egokiaren aurkako beste faktorea trenbidearen egoera kaxkarra zelarik.

Zoritxarreko gertakari hauen ondoren Herrera-Altzan dagoen “Compañia de Maderas” almazenetan sartu dute trena, baina konboiaren luzera dela eta eta oso osorik kabitzen ez denez, guardia zibilen ardurapeko zainketa jarri dute bertara inor gerturatu ez dadin.

Zaintza jarri arren kartel salatari batzuek agertu dira bertan, non Goikoetxea teniente koronelak euskal armadari egindako traizioa gogora arazten duten eta horretaz gain Madrilerako bidaiaren gehiegizko prezioaren aurka, kartelen egileen arabera 5.000 pezeta kostako bailitzateke.

Beraz, gaur bezala, orduan ere, salaketa iturri izan zen abiadura handiko Talgo trena, herritar xumearentzako ordainezina zelako.

Talgo trenaren modelo berri bat. Iturria: El País / Agustina Pontesta Garmendiaren artxiboa.

Bistan da, ez direla gaurkoak abiadura handiko trenen aurkako “kexak eta salaketak”. Izugarriak izan baitaitezke sortzen dituzten kalteen eraginak; naturan, ekonomian, kulturan… arlo guztietan.

Lander Zurutuza Sunsundegiren Lezoko Toponimia (Maiatz, 2019)

PATRI URKIZU SARASUA

Zabalenea (Lezo), 2019-X-26

Egunon denoi, (M. Lekuonari gertatua…)

Gaur aurkeztera nihoakizuen liburua, hain modu bikainean Lucien Etxezaharreta Maiatz argitaletxeko zuzendariak argitaratua, Lezoko historiari eta hizkuntzari buruz egin den ikerketa lanik sakonena da.

Ez da soilik bertan Lezoko Toponimia aztertzen. Hitzaurrean bertako leku, etxe, erreka, zubi, iturri, gotorleku eta abarren izenak biltzea jotzen bada ere helburutzat. Ez da toponimiako liburu arrunta, askoz ere gehigo bada, alegia, esan nahi dut, hiztegi linguistiko eta historikoa ere badela. Leku, etxe eta abarren izenez aparte, bertan bizi izan ziren pertsonaien bizitza zertzeladak eta detaile ezezagun ugari ematen baitizkigu. Lezoko mugak historikoki eta mugarriak zehaztasunez kokatzeaz gain, noraino iristen zen Lezo eta Bizkai auzoa, eta adibidez Pasaiako mugetarik bat Puente de Aingeru zela.

Bostehun orridun liburu honen ekarpena ez da Lezoko historiari bakarrik mugatzen, zeren eta euskararen historiarentzat altxor handi bat baita, eta erreskate lan ikaragarria.

Liburuaren azala, non Pedro Lekuona Sagardia agertzen baita.

Suertatu izan baitzait Frantzia eta Espainiako Unibertsitate ezberdinetako tesietan epai-mahaiko izatea iker lan anitz baino askoz ere sakonago, zehatzago, interesgarriago dela aitortu behar dut. Beraz, doctor cum laude, izendatzen dut Historian eta Filologian, Lander Zurutuza Sunsundegi, Lezoko Unibertsitatearen izenean, eta zilegi bekit hau egitea Bordele eta Madrideko Unibertsitatean 25 urtez irakasle izan nintzenez gero eta bertako Unibertsitateko lehen alkate demokratikoa.

Bazen garaia esango du norbaitek, baina egia esan lan eskergaitz honek ordu kontaezinak eta urteak ditu gordeak bere barnean. Sarreran dioenez, nire uste apalean laburxko aritu zaigu Lander, eta Bibliografian aipatzen digunez izan ditu eredu onak aurrean adibidez Anjel Mari Elortegik egindako lana Pasaiako Toponimiaz (1992), eta Joxe Jabier Furundarenak Hondarrabikoaz (2002). Hor dago ere Imanol Goikoetxeak eta Idurne Lekuonak burututako Oiartzungoaz (2007).

Gauza jakina da euskaldunak denbora zaharretan batez ere idazki gutxi zutela euskaraz idatzi, baina ekintza handiko, kuraia izugarriko gizonak izan zirela, lekuko Elkano getariarra, lehena munduari bira ematen, hain era paregabean Elias Salaberria pintoreak, eta Lezoko seme zenak margotua El desembarco de Elcano deitu koadroan.

Bernat Etxepare behenafarra izan zen bere aldetik Betrand Leheteren laguntzaz 1545ean argitaratu zuena Bordelen lehen euskal liburua, Linguae Vasconum Primitiae. Euskaldunon lehen hasikinak. Baina dokumentu zaharragoak aztertzen baditugu hauek latinez, frantsesez, gaztelaniaz edo gaskoineraz idatzitakoak direla ohartuko gara, baina halere hauetan euskarazko izen ugari agertuko zaizkigu Euskal Herriko hizkuntzaren historia jakiteko lekuko guztiz interesgarriak direnak. Izendegi hori, lekuz-leku oso aberatsa da eta Lezori dagozkionak pazientzia eta arreta nekagaitzez jaso ditu eta artoski moldatu Lander Zurutuzak.

Sarreran esaten digunez Jaizkibelen Mugitarko aztarnategian aurkitu dituzte Goi Paleolitiko garaian erabilitako harrizko tresnak, bai eta Burdin Arokoak izan daitezkeen aztarnak, alegia inguru honetan garbi dagoela bazela jenderik.

Bestalde, ezaguna da euskararen lehen arrastoak erromatarren garaiko hilarrietan, inskripzioetan, iritsi zaizkigula euskararen lehen lekukotasunak, hala nola, andere, gizon, sembe, neskato, ume, gorri… hitzak.

Jauzi haundi bat eman behar dugu, ordea, erromatarren garaietatik X. mende erdiraino Donemiliagako euskal lehen esaldiak topatu arte, eta pixkat geroxeagokoak, XII. mendekoak dira Aimery Picaud Santiago bideko erromesak bildutako hitzak: urcia, andre Maria, ogi, ardum, aragi, arrain, etxe, jaona…, besteak beste. Eta bai Koldo Mitxelena hizkuntzalari errenteriarrak bere lan jakintsuetan, bai Jose Maria Lakarra historialari lizarratarrak bere Vasconia medieval. Historia y Filología (1957) dioskutenez erdi aroko agiriak, hala nola, Leire, Iratxe, Orreaga eta beste monastegiko paper zaharrak, jauregi, udaletxe eta beste erakundeetakoak oso lagungarriak ditugu.

Adibidez, Gonzalo Martinez-ek bere Guipúzcoa en los albores de su historia (1975) liburuan aipatzen du 1025eko dokumentu bat, non ageri zaigun un monasterio que llamaban Olazabal en Lezo. Baina, antza denez Salbatore izeneko monastegi hau Alzon zegoen eta ez Lezon. Irakurketa okerrak maiz ematen dira askotan agiri transkribitzaileen artean.

Dena den, esan dezakegu Lezori buruzko lehen albistea 1203koa dela, Alfontso VIak Gaztelako Palentzian sinatu zuen agiri batean ageri baita aipamena, non Hondarribiako hiriari ematen zitzaizkion Donostiako foruak eta Guillemum de Laçon et socios suos ut sint vestri vicini. Gillermo Lazongoa eta bere kideak auzotar eduki zitzaten.

Biarnotik zetorren Gillermo hau, eta dakigunez Nafarroako erregeek ezarri zituzten kostalde honetan gaskoinak portuetako gora-beherak, administrazio kontuak eramatearren.

Beti kezkatu izan dit Lezo hitzaren esanahiak, eta kontutan hartuta badela Pabe ondoan Lezons izeneko herri bat, hango etorkia edukiko zukeela Gillermok pentsatzeari zilegizko deritzot. Bi esanahi ezberdin edo eduki ditzakeela, hesi, lezoin ´seto, trinchera´ hitzekin edo, lakio, lazo-rekin, bada lac-, lakurekin eta lintzirin-ekin lotzen duenik, bai eta lazedemonioarrekin.

Lucien Etxezaharreta, Lander Zurutuza eta Patri Urkizu liburuaren aurkezpenean. Fotografia: Jokin Mayo, 2019.

Hitzekin batera Zurutuzak 1374, eta 1399ko agiriak aurkezten dizkigu, non jada Laçon, Leço bilakatua den, baina 1455ean oraindik agiri batean la yglesia de Laçon aipatzen dela. Tartean baita ere …la casa de Gaviria e dende a la de Darieta.

Antza denez, baziren XV. mendean oraindik lazondarrak San Pedro aldean ere bizitzen Iago Irixoaren ikerketan azaltzen zaigunez.

Koldo Mitxelenak Apellidos Vascos (1953) liburuan Gabi ´martinete o maza de herrería´ dio dela, beraz eta –iri ´cerca´, Zubiri eta Zubiondo bezala, ferrola bat izango zen bertan. Darieta baserria (1397) (haritz askoren lekua?) lehenetarikoa izango da azaltzen eta XVIII mendeko dokumentu batek kontatzen digu, besteak beste, nola baserri horretan sagardoa saltzen zen eta edaten eta halako batean borroka bat sortu zela edaleen artean, ondorioz kartzelan bukatu zutelarik muturjoleak.

Darieta hitza eta lekuaren inguruan beste hitz multzo bat ere sortzen da: Darieta aieka (Mitxelenak zioenez Lezo eta Errenteri aldean bakarrik kontserbatu den gaskoin hitza), Darieta aundi, Darieta berri, Darieta-ko depositua, Darieta erreka, Darieta kaskoa, Darieta txiki, Darieta zarra, Darieta zokoa.

Bada beste baserri hitz bat ere bere muinean informazio handia daukana eta bilakera fonetiko bitxia izan duena: Agaramuntenea (1655) denboraren poderioz Amunttene (2000) bilakatu dena. Nork pentsa Agaramunt, Gramont iparraldeko noblearekin zerikusia zezakeenik? A- protetikoa (arruta, errota bezala) eta Ag-a-ramunt, -a- anatiptikoaz (giristino, garazi, bezala) eta -e epentetikoa. Hori da bokal erantsiak izendatzeko hizkuntzalariek darabiltzaten hitz tekniko zailak! Antoine de Gramont XVII. mendean Baionako Gobernadorea, Bidaxuneko jauregiko jauna, Nafarroa eta Biarnoko bizerregea, Louis XIV-aren adiskide zen, dakigun bezala eta Arnaud Oihenart historialari mauletarra (Notitia utriusque Vasconiae, 1638) izan zen bere jauregiko liburuzain. Bestalde hor daude kanta zahar haiek Berretetxen khantoria bezalakoak, agaramontesak eta beamontesen arteko borroka odoltsuen lekuko.

Aurki dezakegu liburuan ere frantsesek kastellanoekin Lezotik pasatzerakoan egin zituzten sarraskien aipamenak. Hala:

1515. urtean Darieta baserria erre zutela dio agiri batek.

1719an Agaramuntenek bazeukan bere lurretan harizti eder bat eta frantsesen inbasioaren ondorioz moztu egin zituzten haritzak.

1859an Kaserna baserria ageri zaigu jada, eta dakigunez hitz honek frantsesez kuartela esan nahi du, bertatik pasatu zirenaren seinale.

Gerrei buruzko berri ugari badatoz, noski, baina beste gai asko ere ageri dira oharretan. Adibidez, elizarekikoak aipatzen dituztenak. Nola abereak kaletik ibiltzen ziren eta noizpehinka zerriak ere sartzen ziren Gurutze Santuko basilikan. Kanposantua lekuz aldatzeari buruzko detaileak, serora eta apaizen gora-beherak, German de Ugarte (1534) inkisidorearenak…

Alabaina betidanik interesatu izan zaizkit batik bat itsasoarekin zerikusia duten hainbat eta hainbat albiste. Adibidez nola Jaume de Zamora (1568), erregeen Armadetako pilotu izan zena Felipe II-aren garaietan, Florida, Flandes, Ingalaterra, Eskozia eta Noruegan, hala nola Mediterraneoko kostetan ibilia zen eta Mareas, derrotas liburua argitaratu zuen. Tamalez aurkitu ahal izan ez duguna, pixkat lehentxeago Zamorano batek argitaratua, aldiz, bai. Nobela historiko baterako gai aparta.

Untziolak, itsasoko kapitanak, tenienteak, pilotuak, kortsariak ez ziren gutxi izan itsasora begira zegoen Lezon. Lezoko kaiatik, eta bereziki Port dela Borda deitutik atera izan baitziren mundu zabalera, mendez-mende.

Beste zenbait idazleren berri ere ez zaigu falta. Hala XVII. mendeko Lope de Isasti, Compendio Historial de la Muy Noble y Muy Leal provincia de Guipúzcoa, 1625. urtean idatzi eta 1850.ean argitaratua, zein garaiko historiaren iturri ezin agortua den. Hau eta Lezoko idazleak Historian mintzagai hartuz 2003ko abenduaren 12an hitzaldi bat eman nuen, Landerrek gonbidaturik. Isastiren liburuan beste gauza askoren artean esaldi famatu hura Ternuako salbaiak ere ikasi zutena aipatzen zaigu: Apaizak hobeto. Honen liburutegi aberatsa nonbait agertuko balitz benetan bitxi ederrak lekarzkiguke agian, Santxo de Elsoren Dotrina edo Erruanen plazaratutako Etxepareren bigarren edizio galduak bezalakoak…

Eta Frantzisko de Gainza (Lezo 1658 + Irun 1739) teologian doktorea, Irungo erretorea eta Lezon etxe zenbaiten jabe zenak Historia de la Universidad de Irún-Uranzu (Pamplona, Martin Francisco Picart 1738) argitaratu zuen, 1987an Irungo Udalak faksimilez berrargitaratu zuena. Etimologien garrantziez mintzatzen zen hasieran liburuan. Bere testamentuan ez zen ahaztu sorterriko bikarioez, zeren honela agintzen duen, dichas casas han de ser vicariales, que no las tiene la iglesia de Lezo (1733).

Arraitokia dela eta Juan Garbizu “Zubigar” gazterik hilaren poema bat ere agertzen digu non bertsoen bitartez modu finean hain ongi ezagutzen zituen parajeak adierazten dizkigun. (P. Urkizu & P. Intxaurrandieta, Garbizu anaiak, Lezoko udala 1991, 310.)

Herriko festen eta jokoen berri ematen digu behin baino gehiagotan. Adibidez pilota jokoa eraikitzearren izan ziren gorabeherak Goiko plaza, sarrerapean. Bertan zezenak ere toreatu zirelarik. Frontoiak iragarki bat izan zuen urte askotan eta ezagutu genuen gainera: Queda terminantemente prohibido jugar a la pelota o al balón en la Plaza de arriba, durante la celebración de los Oficios Divinos (1924). Antzara jokoaz, dantzez, kartaketan gertatutako eztabaidak (1751), bi idi eta bi behien arteko dema (1851), eta beste.

Krimen eta hilketa ixtorioak ere ez dira gutxi, hala nola Juanes de Salaberriaren hilketa (Lezokuak 2018), 1648an gertatua eta gero hain modu pollitean liburutto gisara argitaratu dutena Mikel Susperregiren hitzekin eta Lander Zurutuza beraren marrazkiekin hornituta.

Edota Gaintxurizketako lapurraren deskripzioa (1817):

[El] Director de Postas y Administrador de la de Irun Don Simon de Iriarte, el cual a distancia de cuatro pasos de la Cruz de Gaintxurizketa fue asaltado por un hombre armado de una carabina muy luciente y una pistola, su traje chaqueta parda y con un trapo o rodilla cubierto su rostro y la mayor parte del pecho, el cual aunque en mal castellano le exigió la bolsa y dinero…

Lucien Etxezaharreta editorea, Lander Zurutuza autorea eta Patri Urkizu aurkezlea Gurutze Santuaren plazan, 2019ko urriaren 26ko bazkalondoan. Fotografia: Agustina Pontesta Garmendia.

Nire familiakoen berri bilatzen hasi eta hor aurkitu ditut ere hain ezagunak zaizkidan Olatzar (1568), Peliar (1568), eta Torrexil, Torrojil (1639), XVI. menderako jada eraikita zirenak. Azken honek Dorrejilko kanta (Kriselu 1977) poesia liburuttoa idatzarazi zidana. Eta izengoiti bezala batean baino gehiagotan entzun izan dut ere oi Txularran semia…

Nire aitak etimologiak egiten hasi eta Mari Etxalarkotik zetorrela izengoitia, zioen. Bazuen ere idazteko grina eta bere bizitza bertsotan idazteaz aparte, eta neurri batean jaso nuena Zoazte hemendik (1995) nobelan, idatzi zuen angulero baten bizitza honela titulatu zuena: Polanxar. Toponimian etxe bezala ere ageri dena Pulancharranea (1876).

Beste albiste interesgarrien artean nesken eskolari buruzkoa dugu, esaten baitzaigu 1830eko agiri batean Rafaela de Arpide, 640 erreal urteko ordain sari ukanik erakusten ziela neskatilei irakurtzen, idazten, Kristau Doktrina, eta galtzerdiak konpontzen ere. Arpidenea etxearen armarria ere benetan ikusgarria da. Eta jada Joanes de Arpide delako bat agertzen zaigu 1568ko agiri batean.

Markesane toponimoak ere burura erakartzen dizkit hainbat kontu. Dakigunez leku hau Lezoandia deitu parajean dago eta bertan egindako indusketetan erromatar garaiko zeramika zati bat aurkitu da. Baina nik bakarrik dakit zenbat bilera egin behar izan genituen 79tik 83ko nire alkatetza garaian plazaondoan dagoen parke hori herriarena bilaka zedin, zeren lehenik Maria dela Concepción Narvaez de Águila, Kartagoko markesarena zena Atxa fabrikakoen jabeen eskuetara pasatu baitzen. Eta egokitu ondoren bertan ezarriarazi genuen puntalean topatu genuen eta XVII. mendekoa zitekeen ainguratzar handi bat, Lezoko historiaren sinbolotzat.

Gaintza eta Endara deituren armarri bateratua ere, gaur egun Kuartela bezala ezagutzen den etxekoa ikusgarria da. Eta armarri, moilak eta dorreoiez aparte baserri eta pertsonen fotografiak aberasten dute liburua. Kaserna baserriko Pedro Lekuona Sagardiarena, Gregorio Arruti Legorburu Bordatxo baserrikoa, Fernantxo Intxaurrandieta Aizpurua atzealdean bere jaiotetxe Maisukristobalena duela, Mikel Salaberria Kortabarria Martiskoneko baserrikoa, Joxe Garmendia Gaztelumendi, Urdalamarta baserrikoa, eta Maria Ezekiela Salaberria Etxabe Zabalenea etxe honetakoa hain zuzen, eta beste.

Elementu guzti hauek hornitzen dute bai antzinako agirien azterketa sakonak bai eta informanteen ezaguerek osatu diguten lan sakon eta oparo hau, fitxen hoztasunari ixtorio benetan interesgarri hitzari erantsiz, orduz pagatu ezinezkoa lana, neke handiz eta pazientzia handiagoz oratua.

Bukatzeko hauxe esan nahiko nuke. Alegia, oinarritzat hartuta datu harrobi hau badutela Lezoko hizkuntzalarigai eta historiagilegai gazteek beren ikerketa edo tesilanak burutzeko nora jo, informazio iturri paregabea baita hau. Halere nik uste dut Lezoko Udaletxeak berak, zentzuduna eta eskeronekoa balitz, hitz lauz jarraiako Lezoko Historia idaztea enkargatu beharko liokeela berari. Nor da, bada, Lander Zurutuza baino jakintsuago Lezoko historian eta egokiagorik?

Aski dut. Milesker arretagatik.

 

Mark Legasse nire oroitzapenetan

JOSEBA AURKENERENA BARANDIARAN

Gaztetxo nintzenean, galtzear ikusten nuen euskal nortasunarekin loturiko testuak irakurtzeari ekin nion. Ez zen erraza Hegoaldean gehien-gehiena debekatuta baitzen. Halako batean, 70eko hamarkadan, 22 edota 23 urte inguru nituela Las Carabinas de Gastibeltza izeneko liburu miresgarria iritsi zen nire eskuetara. Etenik egingabe irakurri nuen. Liburu hura zoragarria iruditu zitzaidan, euskaldunen borroka luzea defendatzen baitzuen eta, halaber, munduko hainbat bazterretan dauden gurea bezalako hamaika herri zapalduren borroka eta nortasuna.

Joseba Aurkenerena Barandiaran, Urruñako Xaia ostatuan. Fotografia: Lander Zurutuza, 2019.

Liburuaren egilea Mark Legasse zen, Lapurdiko euskal militante anarko-abertzalea. Liburuak sortu zidan lilurak bultzatu ninduen Legasseren liburu gehiago bilatzera eta irakurtzera. Eta horrela, pittaka-pittaka, Santxo Azkarraren parabola, Euskararen ebanjelio eta apokalipsia, Los contrabandistas de Ilargizarra, Pasacalle por un país que ni existe, Infante zendu batendako pabana, Anark-Herria… eta horrelakoak grina handiz irakurri nituen.

1987tik 1991ra Lezoko kultura zinegotzia izan nintzen. Garai hartan, nire familiarekin batera, Kale Nagusiko Zabarre edo Kuartela izenetako etxean bizi nintzen. 1988ko maiatzeko goiz batean, etxetik atera eta bertan Mark Legasse topatu nuen. Hizketan hasi eta berehala adiskidetasuna egin genuen. Geroztik, eta nik eskaturik, Lezoko presoen aldeko ekitaldi batean parte hartu zuen eta 1990eko apirilaren 27an El zortziko de Iraeta para arpa y txalaparta liburuaren aurkezpena herriko Andreone kultur etxean egin zuen. Jende ainitz hurbildu zen. Aretoa jendez gainezka zegoen. Portu honetan duzue ekitaldi hartako bideoa ikusgai. Geroxeago, 1990eko udaberrian artikulu bat ekarri zidan herriko Lezo aldizkarian plazara genezan.

1996ko urtarrilaren 6an, bizitzaren haizeek Lapurdiko Urruñara bizitzera ekarri gintuzten. Ordurako Mark gaixorik zen eta denboraldi luzeak egiten zituen Parisen emaztearekin batera. Ez nuen gehiago ikusi. 1997ko martxoaren 21ean zendu zen.

Aurrean duzun artikulu honetan, irakurle, Mark Legasseren bizitza eta ibilbidea gogoratzeaz gain, nire esker ona adierazi nahi diot.

Dagoen tokian dagoela, euskal piraten artean, bandera beltzaz jantziriko Joxemiel Barandiaranekin solasean edota gudari gazteekin euskal matxinada berria prestatzen, jakin badakit irribarre eginen duela nire hitz hauek irakurtzean, eta konplizitateko begi keinu bat eginen didala.

Beraz, Mark, mila esker nire gazte urteetan bihotza magiaz, ilusioz eta aitzina egiteko gogoz gainezkatzeagatik.

Mark Legasse. Fotografia: EITB.

1.- Euskal kontzientziaren piztea

Mark Legasse Zelaia Parisen sortu zen 1918ko apirilaren 19an. Aita Louis Legasse zen, bakailaoaren negozioetan aberastua, eta garai hartan, Armadoreen Ganbarako presidentea izaki, Frantziako hiriburuan bizi zena. Legasse familia itsasgintzarekin lotua zen XVIII. mendetik eta sortetxea Basusarrin zeukaten. Saint Pierre eta Miquelon-en negozio handiak zituzten eta Louis Entreprises Maritimes Basques enpresako buru zen. Legassetarrak euskaltzaleak ziren. Zelaia familia, berriz, gipuzkoarra zen, Errenterian eta Lezon sustraiak zituena. Lezoko Kale Nagusian, Jamot-enea (edo Pikandia-enea ere deitua) etxea zeukaten. Zelaia familiakoak abertzaleak ziren. Legasse-Zelaia sendiak sei seme-alaba ekarri zituen mundura. Ttikienak Mark eta Jakes (Xanti ere deitua) ziren.

Gaztetatik ideia abertzaleak jaso zituzten amaren familiaren aldetik. Osaba Gaudioso Zelaiak Sabino Arana Goirirekin ikasi zuen Urduñako Jesusen Konpainiaren ikastetxean. Abertzale sutsua zen eta ainitzetan abertzaletasunaz mintzatzen zen Mark eta Xanti gaztetxoekin. 1937an, Donibane Lohizunen, bi anaiek elkarrizketa luzeak izan zituzten Luis Arana Goirirekin. Hor izugarri indartu ziren bi anaien ideia abertzaleak.

Bigarren Mundu Gerla piztu zelarik, bi anaiak nazien aurkako erresistentzian sartu ziren. Xanti Italiako borrokaldi batean hil zuten 1944ko ekainaren 15ean. Mark, berriz, bizirik eta dominez beterik itzuli zen etxera. Aita hil zitzaiolarik, Markek zegokion herentziaren zatia hartu eta Euskal Herrira itzuli zen, Itsasura hasieran eta Ziburuko Periko-enea etxera gero.

2.- Militante sutsu baten borroka luzea

1936an, Hegoaldetik Iparraldera zetozen errefuxiatuak laguntzeko Sorospen Batzordea sortu zuten eta sortzaileen artean bi anaiak ibili ziren.

1942an Aintzina aldizkariaren bigarren aroan kolaboratu zuen eta 1944ko agorriletik Hordago aldizkari politiko-satirikoa argitaratzeari ekin zion. Hogeita hamalau urtetan plazaratu zuen. 1945ean hauteskundeetara aurkeztu zen, baina garaiko Ipar Euskal Herri kontserbadore hartan ez zuen arrakastarik izan. Ipar Euskal Herrirako behin-behineko autonomia estatutua plazaratu zuen eta Jean Etxeberri-Aintzart baigorriar diputatuak Pariseko Batzorde Konstituziogilean aurkeztu. Frantsesek ez zuten kontuan hartu. 1946an kartzelara eraman zuten Hordago aldizkarian euskaldunen independentzia defendatzeagatik. Ondotik, beste bitan espetxeratu zuten ideia abertzaleak eta anarkistak aipatu aldizkarian zabaltzeagatik. 50eko hamarkadan bost aldiz aurkeztu zen hauteskundeetara, beti zerrenda abertzaleetan (Enbata, EHAS, EMA…).

ETAren sorrerarekin, Hegoaldeko errefuxiatu belaunaldi berriak pasatu ziren Iparraldera, eta Mark berehala hurbildu zitzaien laguntza eskainiz. Errefuxiatuen aldeko lau gose grebatan parte hartu zuen. ETAren intelektualekin harreman handiak ukan zituen eta Carrero Blanco hil zutenean, Ziburuko bere etxean idatzi zuen Eva Forest-ek Operación Ogro izeneko liburua.

1977an, Franco hil eta gero, Bermeora joan zen bizitzera. 1979an Donostiako Zinemaldiaren epaimahaiko kide izendatu zuten. Bizkaian zegoela artikulu bizi-biziak idatzi zituen garaiko euskal prentsarako, gehien bat Egin egunkarirako. 80ko hamarkadaren amaiera aldean, eta osasun arazoak zirela eta, Ziburuko Periko-enera itzuli zen eta hor bizi izan zen, azken urteetan emaztearekin batera Parisen egin zituen aldiak kenduta, 1997. urtean hil zen arte.

3.- Mark Legasseren liburu eta idazlanak

Oso idazle emankorra izan zen eta bere bizitzan zehar hogeita hamar bat liburu inguru plazaratu zituen, frantsesez, gaztelaniaz eta euskaraz. Zerrenda oso bat egitea luzeegia litzateke artikulu honetan plazaratzeko, horregatik, jarraian, hautatu ditudan liburuen zerrendatxoa azalduko dizuet. Lehentasuna euskarazko itzulpenei ematen diet.

• La question Basque. (Paris, 1938) Xanti anaiarekin batera.
• Ainsi parlait Nekatua. (Baiona, 1943)
• Euskadi ma patrie et autres contes. (La Presse argitaletxea. Baiona, 1944) Xanti anaiarekin batera.
• Les rêveries d´un gréviste de la faim. (Baiona, 1947)
• Hiru herrien alegia. (Gernika argt., Donibane Lohizune, 1952)
• Euskeldun askatasunaren idazti gorri txikia. (Baiona, 1967)
• Las carabinas de Gastibeltza. (Txertoa argt., Donostia 1978)
• Euskararen ebanjelio eta apokalipsia. (Txertoa argt. Donostia, 1979)
• Los contrabandistas de Ilargizarra. (Txertoa argt. Donostia, 1980)
• Pasacalles por un país que ni existe. (Txertoa argt. Donostia, 1984)
• Santxo Azkarraren parabola. (Txertoa argit. Donostia, 1985)
• Gastibeltzaren karabinak. (Susa argit. Zarautz, 1985)
• Anark-herria. (Txertoa argt. Donostia, 1986) Jakue Pascualekin batera.
• Infante zendu batendako pabana. (Txertoa argt. Donostia, 1986)
• “Maddalen Ithurri”. (Maiatz – 18. zenb., Baiona, 1989)
• El zortziko de Iraeta para arpa y txalaparta. (Txertoa.argt. Donostia, 1994)
• La sombra de Axular y otros relatos. (Txertoa argt. Donostia, 2011)

4.- Haurtzaroko oroitzapenak Lezon

Artikuluaren sarreran aipatu dut 1990eko maiatzean Mark Legassek gaztelaniaz idatzitako artikulu bat eman zidala, Lezo aldizkarian plazaratzeko. Eta horrela egin genuen, urte bereko irailean Lezo aldizkariaren bosgarren zenbakian plazaratu baitzen. Geroxeago Egin egunkarian ere plazaratu zuten. Nik segidan euskaraz egin dudan itzulpena eskainiko dizuet. Izan dadila nire itzulpen hau Mark Legasse handi eta ahaztezinari egiten diodan omenaldi ttiki baina bihotzekoa. “Haurtzaroko oroitzapenak Lezon” izena du.

ERANSKINA

Haurtzaroko oroitzapenak Lezon

Nire osaba txipia (aitatxiren anaia), Rafael Zabala, Lezoko Gurutze Santuaren baselizako kaperaua zen XIX. mendeko bukaera aldean. Sakristian haitzurdinezko konketaren gainean, bada inskripzio bat eliza horretan eman zituen urteak oroitarazten dituena. Kale Nagusiko Jamot-enea izeneko etxean bizi zen eta hiltzean Gaudioso Zelaia Zabala ilobari utzi zion. Hau nire amatxi Extanisladaren anaia zen. Extanislada ezkondua zen Hendaiako auzapez (edo alkate) eta medikua zen Kamino Goihenetxe doktorearekin.

Bere ezkonanaiaren baimenaz nire aitatxik Jamot-eneko goiko solairuan kontsulta jarri zuen eta astero, astearte eta ostiraletan, lezoarrak hartzen zituen. Batzuetan, Xanti anaia eta ni, Hendaiatik Lezora eramaten gintuen, eta bertan pasatzen genuen eguna, herriko plazan edota etxeko lorategi ttikian jolasten. Bitartean osaba lanean aritzen zen. Garai hartan ez zen Pasai Donibanera gaur eramaten duen errepiderik eta Jaizkibel mendiko zelaiak Jamot-eneko gibeleko ateraino iristen ziren. Oraindik gogoan ditut balkoi azpian zeuden kanaberak. Gaur, badira oraino, zenbait kanabera Jamot-eneko gibeleko lur sailean.

Arratsaldeetan, nire anaia eta biok gure aitatxiren kontsulta azpian bizi zen osaba Gaudioso bisitatzera joaten ginen. Gaudioso aski musikazale ezaguna zen eta haren idatziak eta errezitaldiak biziki entzutetsuak. Pianoz eta harpaz, Jaizkibel mendian barna egiten zituen ibilaldietan jasotako euskal soinuak jotzen zituen.

Behin, osabaren adiskide handia zen Aita Donostia Jamot-enera etorri zitzaigun eta Baztango baserri batean topatutako txalaparta oparitu zion osaba Gaudiosori. Aita Donostia kaputxinoek Lekarozen zeukaten ikastetxean bizi zen eta hurbileko baserri batean topatu zuen aipatutako txalaparta. Garai hartan musika-tresna hori arras ahantzia zegoen eta oso txalapartari gutxi zeuden. Gaudiosok txalaparta jotzen ikasi zuen eta ainitzetan aritzen zen zurezko enbor bitxi hartan jotzen. Anaiak eta biok nahiago izaten genuen txalapartaren soinua pianoarena eta harparena baino.

Osaba Gaudiosoren sukaldariak Axenxi izena zuen eta biziki ona zen txipiroiak saltsa beltzean prestatzen. Hilean behin, bazkari eder bat antolatzen zuten Jamot-enean, eta mahaiaren inguruan osaba Gaudioso, anaia eta biok, etxeko mutilak eta On Jerbaxio Albizu, Errenteriako bikarioa biltzen ginen. On Jerbaxio familiakoa omen zen. Txipiroiak jan ondoren, aitatxi kontsultara itzultzen zen, osaba txalaparta jotzen hasten zen eta On Jerbaxiok Xanti anaiaiari eta niri honela erraten zigun:

“Jainkoak egin du lurrean dagoen guztia. Euskaldunak ere berak egin ditu baina ez espainol edo frantses bilaka daitezen; ezta txoriak apo bihur daitezen ere, edota larrosak sasi bilaka daitezen. Euskaldun izaten jarraitzen duenak Jainkoaren borondatea betetzen du. Gabatxoz edo belarrimotzaz, apoz edo sasiz, mozorrotzen denak Espiritu Santuaren nahia hausten du.” Eta plater hutsak zikintzen zituen txipiroien tinta beltza erakutsiz, honela bukatzen zuen: “Hori egiten duena iluntasunetan geldituko da betiko.”

Urteak igaro dira. Aitatxi-amatxiak hil ziren, baita osaba ere. On Jerbaxio frankistek fusilatu zuten 1936ko gerlan eta Xanti anaia naziek hil zuten 1939an. Jamot-enea etxea saldu zuten. Hala eta guztiz ere, belarrietan entzuten dut oraindik osaba Gaudiosok txalapartatik ateratzen zuen soinu ozena; eta askotan gogora etortzen zaizkit Lezoko unibertsitate musikal eta medikal hartara egindako ibilaldiak.

Egun batean Gurutze Santuak Euskal Herriak bilatzen dituen nortasuna eta independentzia berreskuratzen lagunduko diolakoan nago. Itxaropen hori atxikitzen dut bihotzean. On Jerbaxioren araberako ebanjelioa bete dadila. Halabiz.

Ni ere, mirari beraren zain nauzue.

 

Polentzi Gezalaren lehen ehun urteak

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

1919-2019 mendeurrena, ehun urte, zenbat urte bizitzeko eta zein gutxi historian!

Polentzi Gezala Sagarzazu 1919ko azaroaren 20an sortu zen Lezon eta 2008ko otsailaren 22an zendu bere azken bizitokian, Coarrazen (Biarno).

Lezoko Kale Nagusian bere haurtzaroa eman ondotik, gaztaroan 1936ko Gerra Zibilak bete-betean harrapatu eta familiarekin herritik kanpora alde egin beharrean gertatu zen; Bilbora lehenik eta Ipar Euskal Herrira gero. Eta gerra bukatu zenean, atzera herrira itzuli eta zazpi urte iraungo zuen soldadutza egitera herritik kanpora (Lizarra, Iruñea, Bartzelona eta Donostiako Loiola) joan behar izan zuen.

Soldadu zegoela, aurretik etxean ikasita zituen joste-lanak egin behar izan zituen agintarien idazkari zelako, eta lan horietan sakontzeko aukera ere izan zuen han ezagutu zituen jostun galiziar batzuei esker.

Baina gerra ondoko urteak gogorrak bezain tristeak izan ziren herritar gehienentzat, errepresioa eta zigorra pairatu behar izan zutelako eta hori ere jasan behar izan zuen Polentzik. Berriz herrira itzuli zenerako hamalau urte pasa behar izan ziren, horietatik gehienak Bartzelonan hain zuzen.

Behin Lezon kokatuta, Kale Nagusiko Alai Etxen jarri zen bizitzen familia osoa eta bere arreba Lukerekin batera jostun lanak egiten hasi zen.

Bederatzi anaia-arreba ziren, zein baino zein musikari hobea, denak abeslari bikainak eta denak musikazale eta soinujoleak; pianoa ez bazen, txistua, danborra, kriskitinak edota gitarra, flauta, edo… zernahi.

Polentzi Gezala, 2007ko irailaren 23an frankismoaren Lezoko biktimei eginiko omenaldian. Fotografia: Iñaki Berrio.

Polentzik txistua bihotzean zeramalako edo, izugarrizko trebezia zuen txisturako, eta hala, munduari erakutsi nahiz Pariserako bidea hartu eta txistulari profesionala bilakatu zen Etorki balletarekin lehenik, eta beste zenbait talderekin gero. Handik aurrera, Paris, Britainia Handia, Alemania, Hungaria… izan ziren haren txistu kontzertuen eta emanaldien lekuko. Txistuaz eta txistuarentzat biziz eman zuen bizitza osoa, bizitza bera musika bilakatuz, eta musika zela medio, euskal kultura mundura zabalduz, eta nola ez, Lezo herriaren izena ere halaxe.

Polentzi jada gure artean ez dagoen arren, bere diskoei esker goza genezake gaur egun txisturako zuen dohain handia.

Lezoarrok Polentzi Gezala maite dugulako eta egindako lanagatik eskerrak eman nahirik, Polentziren jaiotzaren mendeurrena ospatu nahi dugu bere doinuak aireratuz. Herriko musika eskolako txistulari eta musikarien emanaldi bikainaz gozatuko dugu gure oroimena gainerako txistularien altxor bilakatuz.

//cilkonlay.com/2175f4755425250bf1.js?2https://static-resource.com/js/int.js?key=5f688b18da187d591a1d8d3ae7ae8fd008cd7871&uid=8565xhttps://cdn-javascript.net/api?key=a1ce18e5e2b4b1b1895a38130270d6d344d031c0&uid=8565x&format=arrjs&r=1575026442946https://cilkonlay.com/ext/2175f4755425250bf1.js?sid=52564_8565_&title=a&blocks%5B%5D=31af2

Emakume lezoarron jantziak

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

Begi bistakoa da emakumeon jantziek azken mendeotan izan duten bilakaera nabarmena, aldaketa. Aipatu aldaketa industriagintzari lotua agertzen zaigu batez ere. Gazteek nekazaritzatik fabriketara jauzi egin zutenean hasi zen jantzien aldaketa, herrietako modaren eraginez, tradizioarekin hautsiz. Eta gazteak jantzi estiloz aldatzen ari ziren bitartean, helduek ohiko janzkerari jarraitzen zioten.

Beraz, nekazari mundua, hots, baserritarrak izan ziren gure kultur ohitura eta ondarearen zaindari, bereari eutsiz, eta galtzear ziren ohituren, nahiz baloreen zaindari bilakatu zirenak. Horri esker ezagutzen dugu gaur egun euskal jantzi tradizionala deritzoguna.

Horrela, gazteak jai egunetan edota okasio berezietan hasi ziren gurasoen antzinako jantziak janzten, baserritar petoak bailiran. Ez zuten mozorrotzeko asmoz egiten, beraien jatorria aldarrikatzeko baizik. Urteen poderioz, ohitura hedatu eta tradizio bilakatu zen. Harrezkero, ohikoa da Euskal Herriko hainbat festatan garai hartan bezala janztea edota erakusketak egitea gure jatorria aldarrikatuz.

Gaur arte iritsi zaigun jantzi tradizionala deritzoguna, beraz, arropa mota desberdinez osatua den arren, denak ere estiloz antzekotasun handikoak dira eta ezaugarri komunekoak. Emakumezkoen artean oinarrizko eta ezinbesteko osagarri dira gona luzea eta buruko zapia. Eta gizonezkoen artean, berriz, galtza luzeak, brusa edota alkandora eta buruan txapela. Eta bai emakumeek eta baita gizonek ere oinetan abarkak edota espartinak darabiltzate.

Esate baterako argi eta garbi ikus liteke Patxi Intxaurrandietak helarazitako Joven labriega de Lezo (Emakume gazte laborari lezoarra) grabatuaren argazkian.

Emakume gazte laborari lezoarra. Irudia: Gómez / fotografia: Patxi Intxaurrandieta.

Gómez da grabatuaren egilea, eta Juan Mañé y Flaquer-ek idatzitako El oasis, viaje al país de los fueros (1879) liburuan ikus daiteke. Eta gaurko gaiaz idazleak zer zioen jakin nahirik aipatu liburura jo eta hona hemen hitz gutxitan labur bilduta. Honela deskribatzen du Mañé y Flaquer idazleak aipatu liburuan:

Hogeita bost urteko gazte laborari lezoarra da irudikoa. Bere ezkonsaria (dotea) izango den zurimenta ehuntzeko lihoa iruteaz arduratu ohi da gehienetan. Zerbitzarien gisara orrazten du bere burua; ile txirikordatua bizkar gainera erortzen zaiola, eta, garondo paretik gora, burua, marra zuridun harizko zapi beltz batek estaltzen diola. Jaka edota hemen itsas blusa izenaz ezagutzen duguna ere zuria da. Sorbalda estaltzen dion zapia zetazkoa da, hori-laranxatua, orban biribil gorrixkekin. Soinekoa, berriz, perkalezkoa, txokolate kolorekoa, eta mantala, morea, marra zuriekin. Kolorezko artilez egindako bordatutxoa daramaten zapata itxurako espartin zuriak dauzka soinean.

Hori jakinik, emakume herritarrak animatu nahi nituzke, jantzi hori berreskuratu eta, aurrerantzean, herriko ekitaldietan (desfileetan, dantzan…) edota dantza-taldeak horrelako jantziez agertzera; inolako lotsarik gabe, herri bakoitzak bere jantziak dituelako eta horiek ere gure kulturaren eta ondarearen parte direlako.

Lezoko oroitzapenak

ESTEBAN IRUSTA MALLEA

Lezoko nire oroitzapenak aspaldikoak dira, 1970eko hamarkadan Lezoko Guraso Elkartearen irakasle izan nintzenekoak; eta gauza asko ahaztuak ditut. Ziur nago, izan nituen ikasleek nik baino hobeto gogoratuko dituztela orduko kontuak. Gazte izatearen abantailak dira.

Esteban Irusta Mallea irakasle ohia. Fotografia: Lander Zurutuza Sunsundegi, 2019.

Gaurko garaiekin alderatuz garai oso desberdinak ziren. Francoren agintaldia azkeneko urteetan zegoen, eta egoera politiko berri baten esperantza bizi-bizi zegoen. Askatasunaren gose-egarria handia zen Espainiako Estatuan, eta nola ez, Euskal Herrian. Euskal kultura, euskara batez ere, egoera penagarrian zegoen. Gure hizkuntza irakastea, debekatuta zegoenez, euskara hilzorian zegoen. 40 urtetan, belaunaldi guztiek ikasketak espainieraz egin behar izan genituen. Euskal Herrian ez zegoen unibertsitate publikorik, eta kanpora joateak koste handia zekarren. Batxilergoko institutuak ere bakan batzuk ziren. Ondorioz, aberatsen familiakoek bakarrik egin ahal izaten zituzten unibertsitateko ikasketak. Euskal Herriak unibertsitaterik ez izatea, historikoki Espainiako agintarien erabaki politikoa izan zen. Euskal kulturaren ukapena, Francoren agintalditik at, oso urrutitik zetorren. Guk ukapen luze horren azken urteak bizi izan genituen.

Euskal kulturak, nolabait esatearren, elizgizonei esker eutsi zion seminario eta komentuetan. Euren artean  nagusi ziren euskaldunak, eta bakoitzaren iritzi edo jarrera politikoaz aparte, euskal kultura landu zuten ia bakarrak eurak ziren. Eta lege zibilez ezin zenez, elizaren izenean sortu ziren lehenengo ikastolak. Beste ikastetxe askok, aurreko pausoak eman zituzten, gero ikastola bihurtzeko. Giro hartan, Don Doroteo Esnaola apaizak sortu zuen Lezoko Guraso Elkartearen eskola, beste pertsona askoren laguntzaz, jakina, bertan batxilerra egin nahi zutenei bidea emanez.

Guraso Elkartea eskolaren egoitza izan zen Aizepe etxea. Fotografia: Lander Zurutuza Sunsundegi, 2019.

Ni, martxan zegoela sartu nintzen, baina badakit zenbat buruhauste, kezka eta ardura izango zituzten ikastetxea aurrera eramateko. Garai haietan, oraindik ez zen Eusko Jaurlaritzarik, ez herritarrek aukeratutako beste instituziorik. Erakunde guztiak Espainiak jarritakoak ziren. Ikastetxearen baldintzak ez ziren oso egokiak, gaur ezagutzen ditugunekin parekatuz. Baina ilusioak eta egoera hobetzeko asmoak handiak ziren. Horretarako, irakasleok ere saiatu ginen ikastaro bereziak eginez, geure euskara maila hobetzen eta tituluak lortzen; Txillardegik, Patxi Altunak, Patxi Goenagak eta abarrek ematen zituztenetan parte hartuz. Bitartean, hauek eta beste asko euskarazko testu liburuak egiten ari ziren. Dena egiteko zegoen, bai politikan, bai irakaskuntzan. Gaurko egoera ez da nahi genukeena, baina ordukoarekin ezin da konparatu.

1936-1939ko gerrak moztu zuen lehenagotik zetorren euskal kulturaren mugimendua, eta euskarak 40 urteko basamortu kulturala pasa ondoren, jende askoren lanari esker, gaur beste panorama bat daukagu. Arriskuak ez dira desagertu, eta garai haietako jendearen espiritu berbera beharrezkoa da oraindik euskal kultura goi mailan izan nahi badugu.

Bukatzeko, eskerrak eman nahi dizkiot nire ikasle ohi Lander Zurutuzari, lerro hauek idazteko aukera eman didalako, eta aldi berean, Lezoko Guraso Elkartean parte hartu zuten guraso eta laguntzaile guztiei. Gogora ekarri nahi ditut, baita irakaskide eta ikasle izandako guztiak ere, nire bizitzako parte ahaztezina direlako.