Familia ugariak

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

Denboraren makineria arakatzen hasi eta zenbat istorio xelebrerekin topa ote gintezke? Oraingoan bada, orri xelebre bezain adierazgarria iritsi zaigu gure eskuetara. Ez dakigu zein aldizkaritakoa eta zein urtetakoa izan litekeen zehazki baina atzeko orrialdeko pilotarien jaiotze urtea ezagututa, hots, 1930eko hamarkada hasierakoak eta irudia ikusita, pentsatzekoa da 1950eko hamarkadakoa izan litekeela, gutxi gora behera, eta arestian nioen gisan Lezoko albiste edo pasadizoz osatua dago berau. Orrialde batean pilotari lezoarren aipamena dakar eta bestean, berriz, Lezoko “familia ugarien” aipamena; biak ala biak, argazkiz osatuak.

Horrela bada, aipatu orrian familia anitzen gainean dioena harrigarria bezain deigarria izaki, A.A. ezizenaren pean Malthusen teoriaren aurkari gisa agertzen dituelako argazkiko familiak eta gainontzeko lezoar familia anitzak ere, bere burua barne.

Lehenik eta behin, aipatu beharrekoa dugu Malthus nor zen eta haren teoria, hitz gutxitan, zertan zetzan: Thomas Malthus (1766-1834) britainiarra ekonomia politikoan eta demografian izan zuen eraginagatik egin zen ospetsu. 1798an, bere teoria ezaguna lau haizeetara hedatu zuen. Aipatu teoria horren arabera, populazioa edota biztanleria geometrikoki handituz zihoan heinean, hau da, progresio geometriko batez, alegia, planetaren baliabide naturalak progresio aritmetikoan haziko zirela bai baina askoz ere motelago. Horrela bada, elikagaien produkzioa urriago haziz, elikagaien gabezian izango zuen eraginak jaiotza-tasaren jaitsiera ekarriko luke luzarora, familia bakanagoak sortuz.

Beraz, Malthusek zer zioen jakin ondoren, goazen orain ikustera zer dioen A.A.k lezoar familia anitz haiei buruz:

Lezon, zoritxarrez, Malthusek ezarritako ezmoral eta naturaren aurkako teoriak jarraitzaile asko dituen arren, halaber, ez dira gutxi teoria murriztaile bezain egoista eta mespretxagarriek engainatzen uzten ez diren senar-emazte katolikoak eta seme-alaben kopuru handia sorrarazi dutenak, Jainkoaren “Hazi eta ugal zaitezte, eta bete Lurra” mandamentuari jarraikiz.

Familia horien artetik gure irakurleei honokoak aurkezteko plazera dugu:

GOIKO ARGAZKIAN: Santos Isasa Irastorza jauna eta Dominica Olascoaga Arrieta anderea, senar-emazteak beren hamaika seme-alabarekin.

BEHEKO ARGAZKIAN: Jose Leon Manterola Yarzabal jauna eta Concepcion Galarraga Ayestaran anderea, senar-emazteak hauek ere hamaika seme-alaba, nahiz eta azken orduko denbora falta dela medio, argazkian hamar besterik ez agertu.

Bistan da, Lezon guztiok ezagutzen ditugula kide ugariko familiak; sei, zazpi, zortzi, hamar, hamalau… seme-alabez osatutako familiak, baina ez dut uste guraso horiek seme-alabak Malthusen teoriari aurre egiteko izango zituztenik. Alderantziz, A.A. deritzon kronistak berak dioen gisan, erlijioa errotik bizi zutelako eta Jainkoaren hitza bete eta mandamentua konplitzeko asmotan baizik.

Manterola Galarraga familia. Fotografia: Figurski.

Lezoko itsas bazterreko oroimena

PATRI URKIZU SARASUA

Lezo. Andres Parayueloren baraderoa.

Lezoko arraunlariak: Patti Urkizu (aita), Rafael Odriozola, Manuel Arrieta, Joxe Joakin Urkizu (osaba), XXX, Antonio Saizar, Euxebio Urkizu (osaba), XXX. Inaxio Larrea, Patxiku Salaberria, Manuel Saizar, Julian Garmendia, Joxe Luis Urretabizkaia, Joxe Manuel Salaberria.

Lezoko treineru honetan, ez dut lortu irakurtzea izena, arraunean egin zuten aitak, osaba Eusebio eta osaba Joxakinek (Torrejilgo Joakin, Iñaki eta beste arraunlari sonadunen aita). Garai hartan Jon Garbizu “Zubigar” olerkariaren arabera, baziren bi ontzi, gazteak eta zaharrak eratuak. Lehenbizikoek Isidoro Irastorza zeukaten patroi eta besteek Joxe Migel Salaberri. Batek San Pedrotarra zuen izena eta besteak Muskerra. Atzean ikusten diren pabeiloiak Andrés Parayuelo baratokiarenak ziren , geroago bertan Gineatik ekarritako zuhaitz enbor lodi eta luzeak egoten ziren lehortzen, almadiak bailirean ekartzen baitzituzten Pasaiako badian barrena honeraino.

Lezoko Arraunlarientzat

[…] Ontziyak ta ba-zuten bada beren ona eta txarra,
txar onek zuben (lengua bada) izena «San Pedrotarra»,
onen aldean askoz obea da beste ontzi: «Muskerra»
Oso ederki egin zenduten nere Lezo’tar maiteak,
kalterik beintzat ez dezute-ta ez batek eta ez besteak,
gañera beti lagun zerate bai zarrak eta gazteak.
Orain ederki danan artean diru orixe gastatu,
ori dalako onen-onena lagun artea agertu,
eta datozten urte askotan orlaxe bada jarraitu.

Jon Garbizu “Zubigar (Lezo 1893-Pasaia 1930)

Willy Koch (Solingen-Alemania 1879 – Donostia 1950) fotografoak ateratako argazkia Lezoko Gurutze Santuaren aurrean, eta Bartzelonan sariren bat irabazia 1947 inguruan. Belauniko aita kriseiluarekin, ezkerretik hasita hirugarrena, eta lehena osaba Eusebio arraunarekin otoitz egiten. Txuri-beltzezko irudiak oso gogoko zituen Willyk eta bere argazkiari halako isiltasun, iluntasun eta bake berezia ematen dio.

Ama Birjina Karmengoaren jaiko estropada aurretik Trintxerpen. Patroia: Juan Luis Urkizu. Joakin Urkizu, Arin eta Joseba Urkizu. Batela: Jaizkibel (1955?).

Patroia: Juan Luis Urkizu. Ondoren: Joakin Urkizu, Joxeba Urkizu eta Iñaki Urkizu (Dorrejilkoa) (1956). Estropada hasi aurretik.

Estropada irabazi eta gero. Juan Luis Urkizu kopa ezkerreko eskuan daramala. Ondoren Joakin Urkizu, Joseba Urkizu eta Iñaki Urkizu.

Iñaki anaiak Pasaiako badian arrapatutako andeja 1954. urte inguruan. Metro eta hirurogei zentimetro bai luze eta hogeita hamasei kilo pisatzen zuen. Makina bat indar eta tira-bira behar izan zituen batelaren barrenera pasatzeko arraia, errenditzeko, alajaina. Badakit La Voz de Españaren barrenean fotografia ere agertu zela Julen Arretxek aterata. Eta oroitzen naiz eskolatik seiretan atera eta etxeratzerakoan hemen denon poza. Tamalez, anaia Iñaki hogeita bederatzi urte zituenean Jaizkibelgo kostan itsasoak eraman zuen, lehorrean emaztea eta lau seme-alaba utzirik.

Eskuinetik ezkerrera: Iñaki Urkizu, arrantzalea, Marikrutx Urkizu Txapa fabrikatik atera berria, andexa 36 kilokoa, ama Maria Luisa Sarasua eta ni. (Fotografia: Julen Arretxe, Lezo 1954).

Garai bateko erromesaldiaren kronika

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

“Debotoen itzulera”. Fotografia: Lezoko Gurutze Doitsuari euskal-ereserkia, 1919.

Hemen doakizuen idatzitxoa Koldo Mitxelena Kulturunearen liburutegiko hemerotekan aurkitu nuen, eta lezoarron aipamena egiten duenez, Lezoko Portuaren leiho honetara ekartzea deliberatu dut.

Erromesaldiaz dioenaz oroituz, nire haurtzaroa datorkit burura eta urte gutxian Lezoko elizak izan duen izugarrizko aldaketa.

Oroitzen naiz gure haurtzaroan Gurutze Santuaren mirariekiko sinesgarritasun izugarriaz, eta elizako sakristia “mirariengatik” esker onezko koadroz eta oroigarriz beteta zegoela —batzuek urrezko belarri nahiz begi itxura zutenak sendatuaren izen-deiturekin—, ahaztu gabetanik, elizaren barneko paretetan zintzilik zeuden pipiak jandako eta denboraren poderioz hautsez betetako makulu zaharkitu haiek. Guztiak mirarien lekukotzen adierazle.

Gogoan ditut, halaber, urtean zehar izaten ziren erromesaldiak, Mixintxoak, bederatziurrenak eta abar, eta abar, izugarrizko jendetza mugituz eta Gurutze Santu “mirarigilearen” fama eta ospea munduan zehar hedatuz. Erromesaldi horietako batean gertatutakoa aipatzen da ondorengo artikuluan.

<<<<<<<<<<>>>>>>>>>>

[EL URUMEA aldizkaria (1879-1885) / Gipuzkoako ondasunen defendatzailea  / Sortzailea: Serafin Baroja / Zuzendaria: Ricardo Baroja]

 

EL URUMEA (1879-9-24)

Harpidedun batek eskatu digu lerrook sar ditzagun: … “Hil honen 21eko EL URUMEAren 74. zenbakia, nik biharamunean jaso ondoren irakurri baitut Lezoko erromesaldiaz dioena.

Zilegi bekit eliza hartan ikusi nuenaren aipamen labur bat egitea.

Elizan sartzea ezinezkoa zen, eta mukuru beteta zegoenez, aldare nagusiaren atzeko aldera eraman ninduten, bertatik, bi aldeetara dauden bi tribunekin bat egiten duen mailaditik Kristoak atabaka edota limosna-kutxatxoa duen oinetara iritsi ahal izateko.

Meza bukatu aurretik hauetako batean jarri nintzen, eta bukatu eta gero, sakristaua etorri zen aldare aurrera, gurutze bat eskuetan zekarrela, erromesek muin eman ziezaioten. Erromesek berehala gainezkatu zuten presbiterio osoa eta gurutzearen gainera erori zen jendetza hura guztia, sarri sakristauari gurutzea eskuetatik kentzeraino.

Ez dut sekula halako desordenurik ikusi eliza batean. Jendetza haren artean iruditu zitzaidan ikustea gizon batek nola lapurtu nahi zion emakume bati soinean zeraman tokilla. Desordenu hori ekidin zitekeen eskaileren oinetan burdin hesi baxu batek alboetan bi ate edukiko balitu jendea batetik sartzeko eta gurutzeari muin eman ondotik bestetik irteteko; edota alderantziz, sakristauak banan bana eman dezala muin ematera gurutzea, burdin hesiaren beste aldetik.

Ziurtatu didatenez elizaren atarian jasotako dirutza ongintzara bideratuko da, hau da, adineko eta ezindutako apaizei laguntzeko alegia”.

Arantzazuko egutegia eta Gurutze Santua

JOXE LUIX AGIRRETXE MITXELENA

Egutegiak edota kalendarioak protagonista diren egunak dira, horratik, bizi ditugun hauek. Orria pasa, tolestu nahiz erauzteko garaia; hilabetea eta urtea ere aldatu dela adieraziko digu, laster, gelan, sukaldean, lantokian edo heian zintzilik dugunak.

2018ko orrietara pasa aurretik, ordea, aurtengoak ia oharkabean bete duen urteurren bat aipatu nahi dut lezoar nortasunaren kaiera honetan. Arantzazuko Amaren Egutegiak 70 urte borobil egin ditu gure etxe xokoetan; 1947. urtea izan baitzen lauki luze mardul baten forman eman zuen aurreneko urtea. Egunez eguneko egutegia da Arantzazukoa. Eguna pasa ahala, orria erauzi behar izaten den horietakoa. Egun bakoitzak, hau da, orri bakoitzak informazio berezia ekarri ohi du. Atzealdean, txisteren bat edo kontakizun xelebreren bat izaten du gehienetan. Batzuetan, hango edo hemengo bitxikeriaren bat, jakingarriren bat edota pertsonaia ezagunen baten soslaia ere igual. Jakina, egutegi erlijiosoa izanik, igandeetako orrien atzealdean urteko zenbatgarren igandea den eta liturgiako kontuak ekarri ohi ditu. Aurrealdean, berriz, eguneko santuak zein diren eta egunari loturiko esaeraren bat ere bai. Igande eta jaiegunetako zenbakiak, bistan da, gorriz markatuta adierazten ditu. Gure etxean aitona-amonen garaian sartu zen eta oraintsu arte urteroko usadioa izan da, eguberri sasoian, “tako” berria erosi eta harentzat propio egindako egurrezko euskarrian jartzearena.

Arantzazuko Amaren Egutegiko orriak. Iturria: Joxe Luix Agirretxe Mitxelenaren artxiboa.

Arantzazuko fraide frantziskotarrek argitaratzen dute urtero, hutsik egin gabe, eta 1980az geroztik, anaia Jose Luis Zurutuza arduratzen da egiteko horretaz. Orain bizpahiru aste Berria egunkarian kezka agertu zuen Zurutuzak egutegiaren etorkizunari buruz, eta zera zioen, eurak (frantziskotarrak) joatean —desagertzean edo hiltzean, ulertu nuen nik—, ongi legokeela elkarte edo dena delako laiko batek hartzea egutegiarekin jarraitzeko ardura. Izan ere, dezenteko lana izan behar du urtero, orriz orri, egutegi hori apailatzea.

Egutegiaren joan-etorri hauek guztiak tarte honetan azaltzeko arrazoi nagusia, hala ere, egutegi horrek gure herriarekin duen zeharkako lotura da. Arantzazuko Amaren Egutegian urteko egun gailen edo garrantzitsuak —erlijioarekin loturiko jai egunak kasu honetan— egokitzen den santuaren irudiarekin, hobeto esanda, marrazkiarekin agertu ohi dira. Hala, garai bateko ospearen eta garrantziaren erakusle, irailaren 14a, Lezoko Gurutze Santuaren irudiarekin ageri da oraindik ere, egun gailen gisa, jai eguna Euskal Herri osoan ez izan arren. Irailaren 14ko orriak janzten dituen irudia garai bateko estanpa zaharretako irudia da; ez 1985etik hona ezagutzen dugun irudi berrituarena alegia.

Lezoko Gurutze Santuaren irudiak. Ezker aldean, estanpa zaharra; eskuin aldean, egutegiko orria. Iturria: Joxe Luix Agirretxe Mitxelenaren artxiboa.

Lezoko ikuspegia, 1914 (Juan Chicoy)

LANDER ZURUTUZA SUNSUNDEGI

“Vista de Lezo, Colección Guipúzcoa”. Fotografia: Juan Chicoy Arreceigor, 1914 / Ricardo Sanz Cortiella.

Beste kanpotar askok bezala Juan Chicoy Arreceigorrek (1873-1959) Donostian igaro zuen 1914ko udaldia —Lehen Mundu Gerra hasi zeneko hura—, familiarteko giro lasai eta patxadatsuan. Udatiar guretzat ezezagun hura lanbidez ogasuneko funtzionarioa zen, baina bazuen zaletasun handi bat: argazkigintza. Hala abuztuko egun haietan Donostiako bazter eta hondartzak fotografiatzeaz gain inguruetako herriak ere bisitatu zituen, tartean Lezo, beti ere objektibo bikoitzeko punta-puntako kamera aldean zuela. Ordukoa dugu noski gaurkoan gure blogera ekarri dugun Vista de Lezo, 1914 eder hori (kristalezko plaka estereoskopikoa, 13 x 6 zm.).

Chicoyren argazki hori eta bilduma bereko gainerako guztiak (Colección Guipúzcoa) Lleidako Unibertsitateko irakasle Ricardo Sanz Cortiellak eskuratu zituen oinordetzan, Concha Chicoy Arreceigor birramona eta Juan anai-arrebak baitziren. Ricardo da hain zuzen ere altxor txiki hori kontserbatu, digitalizatu eta Interneten jarri duena guztion gozagarri.

Lezoko argazki zaharra Errenteria aldetik aterea dago, Komentukasko ingurutik. Aurrez-aurre irudiari xarma berezia ematen dion trena ageri da, eta trenbidearen bestaldean Real Compañía Asturiana de Minas-ek 1894an eraiki zuen Altzateko pintura fabrika zaharra —Fábrica de Albayalde y Minio—. Herriko kaskoari dagokionean Kale Nagusia eta San Juan kalea atzeman daitezke, gutxi gehiago, Goiko eliza eta haren inguruko etxeak: Pildainenea, Xolenea, Bikarioenea… Andreonea bakartuta ageri da, atzean Kabite baserria eta ondoan Olaso baserriaren hondakinak dituela. Irudiaren atzeko aldean Olazar baserria ikus daiteke, eta ia zuhaitzik gabeko Jaizkibel mendia.