Joxemielen txapela eta Grimau

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

Historia bera bezain luzea eta anitza du ibilbidea guk ezagutzen dugun txapelak. Bistan da txapela sortu eta euskal identitatearen ikur bilakatu artean urte luzeak joan direla bien bitartean haren hedapena ere zabalduz.

Gaur egun, haren erabilera bigarren mailan geratu den arren, oraindik goren mailako errekonozimendu sozial handia du. Ikusi besterik ez dago edozein arlotako ekitaldi edo lehiaketaren irabazleen garaikur gisa, irabazle dela adierazteko, txapeldun dela esaten dugu.

Halaber, kirol elkarteetako kideen artean partaidetasun edo talde identitatearen ikur gisa erabili ohi izan da askotan.

Gauza bera herriak bere ordezkari edota agintari bati ematen dionean… Beste zenbaitetan, berriz, bisitari ospetsuekiko ongi-etorria adierazteko erabiltzen denean ere txapela ematen diogu begirune eta errespetuzko ikur gisa.

Alabaina, heldu diezaiogun idatzi honen izenburuari.

Joxemiel Treku Azkue, abertzale lezoarra, gerra garaian eta gerra ondoko urteetan, frankismo garaian, zigortua eta kartzelaratua izan zen behin baino gehiagotan beste asko bezala.

Atxilo-aldi horietako batean, Julian Grimau Garcia espainiar politikari komunistarekin elkartzea tokatu zitzaion kartzela berean. Egunak joan eta egunak etorri, elkar ezagutzeko parada izan zuten, antza.

Epaiketa egin zioten agintari frankistek eta orduan hain erraz kondenatzen zuten heriotza zigorrera kondenatu zuten hura ere, eta 1963ko apirilaren 20an fusilatu zuten 52 urte zituela, Carabancheleko tiro poligonoan.

Fusilatu behar zuten goizean Joxemiel Trekuk bere euskal txapela jarri zion buru gainean. Zerk bultzatu ote zuen, ordea, Joxemiel, Grimau fusilatzera zeramatela bere txapela buruan jartzera? Zein emozio nagusitu ote zitzaion? Begirunea, errespetua, euskal herritarren ikurra, duintasuna, zintzotasuna… zer sentimendu adierazi nahi zuen?

Seguru nago. Joxemielentzako gauzarik handiena, adierazgarririk handiena eta bera bezalako abertzale batek duintasunez eramaten zuen Euskal Herriko ikurra zela txapela!

Joxemielen txapela, euskal abertzale baten txapela, historiaz, tradizioz betetako txapela hura baino opari handiagorik! Ezinezkoa.

Eta apirilaren 20 hartako goizaldean, pelotoiko tenientearen bi tirok egin zuten 27 balak aurrez egin ezin izan zutena, berunezko keak bakarrik desagerrarazi zituen Grimau eta Joxemielen txapela.

Gerra ondoko ezohiko hilketa Pasaian

MIGUEL ANGEL BARCENILLA LÓPEZ

Jaizkibelgo errepideak Euskal Herriko ibilbide panoramiko ederrenetakoa eskaintzen dio bidaiariari, zinez. Ematen du turistek, motorzaleek, txirrindulariek edo ibiltariek paisaiaz gozatzeko egina dela, baina bere sorreraren eta eraikuntzaren historia erabat desberdina da, izan ere, izugarrizko sufrimendua eraginda izan zen eraikia, milaka gerra-presoren eta errepresaliaturen lan bortitzaren emaitza da.

Errepide horrek jatorri militarra du, eta erabilera militar hutsa izan zuen bere lehenengo urteetan. Espainiako Estatuaren Pirinioko muga defendatzeko gotorleku lerro baten osagarria baitzen, errepide taktiko moduan. Balizko inbasio bat oztopatzeko asmoz gauzatu zuen Espainiako Armadak gotorleku sistema hau eta plan horren baitan Guadalupeko gotorlekua hornitzea eta laguntzea zen errepide horren zeregina, beti balizko inbaditzaileen tiroetatik babesean. Horregatik doa Jaizkibelen ipar aldetik errepidea, mugaren beste aldetik edo errepide nagusiko inbasio-bidetik letozkeen etsaien tiroetatik mendiak babestuko bailuke bidea (1).

Langile Batailoiek (Batallones de Trabajadores) eta Soldadu Langile Batailoiek (Batallones de Soldados Trabajadores) errepidearen lanak gauzatu zituzten 1939ko iraila eta 1946 bitartean. Lezoko eta Oiartzualdeko gainerako herrietako biztanleek, batak zein besteak “trabajadoreak” izenarekin izendatu zituzten. Gerrako presoek osatzen zituzten, batez ere, Langile Batailoiak, eta 1939ko irailetik 1940ko bukaera arte aritu ziren Jaizkibel barruan lan gogor horretan. Lan bortitza gerra galtzaileen kontrako zigor gogorrenetako bat zen, beraien sufrikario zabalaren aurpegi gorri bat baino ez, ikerketa anitzek agerian uzten duten bezala (2). Horregatik guztiagatik, ibilbide eder horrekin gozatzeaz gain, ez dugu ahaztu behar tragedia eta ezbehar anitzen ordainetan eraikitako errepidea dela.

Jaizkibelgo trabajadoreen sufrikarioak historia-ikerketa sakona merezi du, artikulutxo honetan ezinezkoa dena azaltzea. Alabaina, tarte honetan, herriko trabajadoreen inguruko ezohiko gertaera batean jarriko dugu arreta. Istorioa bitxia da, izan ere, behingoagatik behintzat, ezbeharra nozitu zuen pertsona ez zen galtzaileen aldekoa.

1940ko urtarrilean trabajadorez osaturiko lau batailoi lanean zebiltzan Lezo aldean. Haietako hiru Jaizkibelgo errepidean ari ziren eta bestea Gaintxurizketan, bunker eta gotorleku berriak eraikitzen. Hainbat konpainiak osatzen zuten batailoi bakoitza: gutxienez, trabajadoreen bi konpainia zeuzkaten batailoiek, baina askotan hiruzpalauk osatzen zituzten. Batailoi guztietan, halaber, soldaduen konpainia bat izaten zen trabajadoreen zaintza bermatzeko. Trabajadoreak erregimen militar pean egoten ziren, baina armarik gabe, zaintza egiten zuten soldaduak, aldiz, armadunak ziren, jakina, eta hainbatetan armak erabili zituzten, batez ere ihesaldiak ekiditeko (3).

Errepidearen hasierako eremuan, Errotetan hain zuzen ere, 89. trabajadoreen batailoia ari zen lanean urtarril hartan. Trabajadoreen bi konpainiak eta soldaduen konpainia batek osatzen zuten batailoia. Soldaduek gaurko errepidearen ezkerreko aldean, Jaizkibel gailurrerantz joanda, zuten egoitza, Donibane aldean. Trabajadoreek, berriz, errepidearen beste aldean, Lezon. Gaur egun ikus daitezke barrakoi horien arrastoak.

Errotetako barrakoiak, Lezo. Fotografia: Lander Zurutuza Sunsundegi, 2016.

1940ko urtarrilaren 19an, igandez, Constantino León González soldadua barrakoitik atera zen aisialdiaz gozatzeko asmoz. Ez dakigu nora joan zen hasieran, baina egunaren amaieran Pasai Antxon zegoela bai. Denbora libreaz gozatu asmoz, hango Escandinavia tabernan sartu zen, baina handik ez zen bere kabuz aterako.

Gauerdi inguruan, ordurako taberna itxita zegoela, eztabaida piztu zen tabernaren jabe Mateos Johann alemaniarraren eta soldaduaren artean, hartutako edarien ordainketaren gainean, antza denez. Liskarra sutu egin zen, eta une batean tabernariak pistola bat hartuz hiru tiro eman zizkion soldadu gizajoari, haietako bi buruan, hilda utziz.

Gertaera horren berri Pasaiako Artxibategian dagoen telegrama bati esker dakigu; Pasaiako alkateak Gobernadore Zibilari bidalitakoa (4). Garaiko egunkariek ez dakarte ezbehar horren aipamenik, nahiz eta ia egunero Espainiako Armadari buruz eta soldaduei buruz artikulu edo suelto bat argitaratu. Hori bai, beti laudorio moduan, eta benetan zail da gertaera horri halako trataera ematea.

__________

1. Errepide honeko jatorri militarra eta gotorleku sistemaren barruan zuen funtzioari buruz azalpen argia eta zehatza aurkezteko ikus: Sáez García, Juan Antonio: “La fortificación Vallespín en el alto de Gaintxurizketa (Guipúzcoa)”, Bilduma, 21 eta egile berberaren “La fortificación Vallespín (1939-1940) en Arkale (Oiartzun-Irún, Guipúzcoa)”, Bilduma, 22.

2. Gure inguruan gertatutakoari buruz ikus: Agirretxe Mitxelena, J.L.; Pontesta Garmendia, A.; Leon Nanclares, A.: Zigortuak ilunpetik argitara. Frankismoaren biktimak Lezon 1936-1945. Lezoko Unibertsitateko Udala. Lezo, 2008 ; Beaumont, E.; Mendiola, F.: Esclavos del franquismo en el Pirineo. Txalaparta. Tafalla, 2006 ; Alkuaz, Izar: “Bortxazko lanak franquismo garaian: langile-batailoien aztarnak Oarsoaldean”, Oarso, 50 zenb., 2015 ; Euskal Memoria Fundazioa: Bortxazko lanak Gipuzkoako errepideetan ; Kattin-Txiki taldea: Isiltzen ez den isiltasuna: lurpetik berreskuratutako memoria. Oiartzungo Udala. Oiartzun, 2009.

3. Gutxienez hiru trabajadore hil zituzten tiroz Lezon. Ikus: Agirretxe Mitxelena, J.L.; Pontesta Garmendia, A; Leon Nanclares, A.: Zigortuak…, 47. or.

4. Ikus: Pasaiako Udal Artxibategia, 179 A sig.