AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA
Antzinako argazkiez dakigu gure herri-gunearen ekialdea urez blai zegoela; Jaizkibeldik jaisten ziren Iparragirre erreka, Maintzine erreka… denak Zubitxo errekara zihoazela, gero, Arraitokitik barrena kaira bideratzeko. Nonahi zeuden, beraz, arroilak, errekatxoak, sagardiz, belardiz eta baratzez inguraturik.
Zubitxoko erreka. Posta txartel zaharra: Mari Jose Intxaurrandieta / Lezoko Udala.
Oraingo honetan, Zubitxo aldeko inguru horretan Jaizkibeldik jaisten zen urak sortzen zuen Iparragirre errekatxoaz arituko gara, joan den mendean zehar garbiketa eta gobada egiteko erabilia zena gehienbat.
Iparragirre errekatxo horren ubidean antolatutako harri aska hura sagardiz eta baratzez inguratua zegoen, bere iturritxo eta guzti; Txulotxo iturria, hara biltzen ziren emakume eta haurren egarria asetzeko. Beraz, toki ezin hobea gobada garbitu, eguzkitan zabaldu eta lehortu bitartean tertulian aritzeko.
Labaderoa edo gobada-tokia, argazkian ikus daitekeenez, alde banatan zituen hamar-hamabi gobarriz edo gobada marruskatzeko harriz osatua zegoen; erdi parean zubitxo antzeko pasabide bat zuen eta teilatu batez estalia zegoen. Aurrez aurre, kanposantura zihoan bidea zuen eta, beraz, ohikoa izaten zen emakumeak garbitzen ari ziren bitartean hilberriren bat kanposantura zeraman segizioa pasatzea. Halakoetan, dena bertan behera utzi, zutitu eta errespetu osoz, otoitzez, agurtuko zuten defuntua. Azkenik, atzeko aldean beste putzu itxi bat ere bazuen gobara-lekuak, behiek ur garbia edan zezaten.
Arropa garbitzea emakumeen egitekoa zenez, batzuek goizean goizetik joaten ziren gobada-harri hoberena hartzeko, eta besteak aldiz, arratsaldez edota norberari ongien zetorkion unean, baina, beti ere gobadaren arabera eta gobada-harririk onena aukeratu ondoren, garbiketarekin hasiko ziren.
Oso gutxitan egoten zen hutsik, ia egunero baitzegoen emakumeren bat goiza izan ala arratsaldea izan. Arropa mota guztiak garbitzen zituzten gobada-tokian; arrantzaleenak, baserritarrenak eta abar, baina ohiko, eguneroko erabiltzaileak inguruan bizi zirenak izaten ziren gehienetan, nahiz eta herriko gainontzeko emakumeek ere, arropa handia zutenean —maindireak, mantak…—, han garbitzen zuten. Ikustekoa izaten zen, mantak eta horrelako arropa handiak garbitu behar zituztenean, xaboi urez betetako balde handi batean nola sartzen zituzten, eta oin hutsik jarri eta bertan zegoen arropa zapla! zapla!, zapaldu ondoren handik atera eta bi lagunen artean ureztatu ondoren kanposantu bideko karraskiloetan lehortzeko nola botatzen zituzten. Kanposantuko bideak merkatu itxura hartzen zuen orduan.
Labaderoa. Fotografia: Agustina Pontesta Garmendia.
Beste gainontzeko arropa txikiak, berriz, aurrena, arropa busti, marruskatu eta belarretan botatzen zituzten eta eguzkitan zabaltzen zituzten bitartean, xaboi-ura botatzen hasten ziren gainera zuritu zitezen, gero berriz ere uretan pasatzeko. Gobada, buru gainean eta baldeetan garraiatzen zuten bertara, nahiz eta beste zenbaitek astoak erabili horretarako. Eta askotan, goizean goiz joaten zena, zorteak laguntzen bazion —eguraldi ona egiten bazuen alegia—, arratsaldean gobada lehorrarekin etxeratuko zen.
Ez dugu ahaztu behar denbora berean emakumeen bilgune ere izaten zela askotan, bakoitzak zekiena irakasten ziotela elkarri, joste-lanetan, sukaldaritzan, bertso-kantuan… edota kontu kontari aritzen ziren besterik gabe. Lana ikaragarria izango zen baina bazekiten ahal zuten eramangarrien egiten ere.
Eta guztien artean ongien pasatzen zutenak (genuenak), batzuek besteek baino hobeto, jakina, haur eta gaztetxoak ginen; herriko neska-mutikoen jolas tokiaz gain, “piszina” ere bai baitzen labaderoa.
Guk ezagutu dugun labaderoa garbitokia baino zerbait gehiago zen guretzat. Ez zuen inolako antzik gaur egun belarrez beteta dagoen errekatxo zikinarekin. Zakarias iturginak garbitzen zuen errekatxoa udalaren aginduz. Batzuetan amarekin eta besteetan senide eta lagunekin arratsaldeak pasatzen genituen uretan blai eta etxe gehienetan dutxarik ez zenez, putzuan dutxatzen ahalegintzen zenik ere bazen. Bertara joaten zenak beti aurkitzen zuen jolasteko zereginen bat; etxeko xardexkaz edo tenedoreaz aingirak harrapatzen iaioa izaten zenik ere bazen bat baino gehiago eta gero afaria egiteko erabiliko zituztenak, eta bien bitartean, besteok haiei begira nola harrapatzen zituzten.
Edota, Maxi Garciak —Rosiren senarrak— harea eta guzti zuen hondartzatxo modukoa prestatzen zuenean bezalaxe, ez zegoen hondartza hoberik, bainu jantziak jantzi, merienda hartu eta jolastera, eguzkia hartzen genuen bitartean. Ondoren goizean emakumeek utzitako xaboi puskekin garbitu eta etxeratzerakoan jada dutxatuta. Eta bestela berriz, inguruko sagardi eta Leturiaren fruta-arboletara igo eta sagar, udare eta abar hartu eta haiek janez.
Eta oroitzapen denetan erakargarrienetakoa, amak etxeratzean euren seme-alabei sorginei buruzko ipuinak kontatu eta biharamunean elkarri kontu kontari erabiltzen zirenak, esate baterako. Askotan maindireak eguzkitan zabaldu eta gero, lehortu eta jasotzerakoan, norberarena ez zen besteren bat jasotzen zuen emakumerik izango zen nonbait eta zer asmatuko horren bueltan eta Jaizkibeldik jaisten zirela sorginak lapurtzera… Eta Jaizkibelgo emakume xahar bat edo beste herrian ibiltzen zirenez, sorginak haiekin identifikatzen genituen, ondorioz, guk sorgintzat genituenak emakume arruntak ziren.
Horregatik, labaderoa desagertzearekin batera gure historiaren zati bat galdu dugu, garbitoki soil bat baino zerbait gehiago zelako lezoarrontzat.
Labaderoa gaur egun. Fotografia: Agustina Pontesta Garmendia.
Lezoko Portua 