Mikel Arrizabalaga Pikabea. Soslaia

PATXI INTXAURRANDIETA AIZPURUA

Mikel Arrizabalaga Pikabea (Lezo, 1952-2022). Fotografia: Gurutze Alberdi, 2021/03/04.

Zortzi senideren arteko hirugarrena, Mikel Arrizabalaga Pikabea Lezoko Kale Nagusiko Arpire-enea etxean jaio zen 1952ko abenduaren 13an. Kilometrotik beherako haur guztien topagune zen Atzekoate, Gurutze Santuaren Eliza, Kaiako “tronkuak”, herriko eskola eta Errenteriako ikastetxe erlijioso bat izan ziren haurtzaro hartako Mikelen leku nagusiak. Hamar urte zituelarik, Telleri-Alden egin zuen garai hartako batxilergoko lehen maila. Hurrengo urtean, Gipuzkoako beste hainbat haurrek bezala, Saturrarango Seminarioko bidea hartu zuen. Hartu genuen. 1964ko irailaren 1ean, Bixintxo egunaz (egun berezia garai hartako lezoarrontzat), joan zen bertara lehen aldiz. Urtero, urtemuga iristen zenean, gogora ekarriko zigun data. Une latzak izaten ziren Mikelentzat familiari eta herriari hiru hilabeterako agur esan beharreko haiek. Nola ez, hamaika urteko haur hark oraindik Xixili amaren altzoan behar zuen eta. Haur argala, azkarra (“pixkorra” garai hartako jende helduak esango zuen bezala), oroimen harrigarrikoa, eta musikarako dohain berezia zuena: tiple bakarlaria izan zen bertan, lehenago Lezoko elizako korukoa izan zen bezala.

Saturraran. Ez zekien asko, ez genekien asko, naturari erreparatuz leku zoragarria den Mutrikuko txoko hura, hogei urte lehenago arte, frankismoaren menpean, ehunka emakume eta haurren zigor esparru izugarria izan zela. Askoz geroago jakin genuen hori. Bertan bi urte egin ondoren, Donostiako Seminariora aldatu zen. Aldatu ginen. Lehen urteetan egoera antzekoa bazen ere, poliki-poliki Elizaren aggiornamentoaren uberan, familia eta gizartearekiko harremanak laxatzen (normalizatzen esan nahi baita) hasi ziren. Ikasketak gizarte zibilarekin parekatu nahirik, garai hartako apaizgaiek batxilergoko azken urteak Donostiako Peñaflorida Institutuan egin zituzten. PREU, Unibertsitateko atarian zegoen ikasturtea bukatu, eta zeukan ikasketa-espediente bikainari esker, oso jende gutxiren eskura zegoen soldata-beka bereganatu, eta Valladolideko Unibertsitatera joan zen Geografia eta Historia ikasketak egitera. Julio Valdeón Baruque irakasle katedradunaren ospeak eta haren ideologia ezkertiarrak erakarririk, Erdi Aroko Historia adarrari heldu zion. Bost urteren buruan lizentziadun, etxera itzuli zen. Geografia eta Historiako eskolak eman zituen Hondarribiko eta Errenteriako Institutuetan; hogeita hamabost urtez azken horretan. Oso gogoko zuen eskolako lau paretetatik at, ikasleak hartu eta, geografia ere irakasten zuenez, Jaizkibelera, Arditurrira… joatea; edo besterik gabe, aro polita bazegoen, institutuko patioan eskolak ematea.

Abertzale sutsua, lau urtez izan zen Lezon Kandidatura Independenteko zinegotzi, artean Patri Urkizu alkate zelarik; eta gero, Herri Batasunako hautagai nagusi, zortzi urtez alkate. Lan eskerga egin zuen herriaren alde. Bere garaikoak dira: Euskal Herria plaza, kiroldegia, frontoi estalia, igerilekua, Musika Eskola, Oroitzene euskaltegia, Haurtxo haur eskola, Jaizkibelgo ur hornidura, industrialdea, Oarsoaldea garapen agentzia… Badugu lezoarrok zer eskertu Mikeli.

2018an, Ilargi alabak institutuko ikasketak amaitzearekin batera jubilatu zen. Geroztik, goizez, bizia ematen zion Jaizkibel mendian arnasa hartu; garaia bazen, perretxikoak (onddoak, ahal zelarik) bildu; eguerdian, Gara egunkaria goitik behera irakurri, lagun zaharrekin sagardo tragoxka batzuk hartu, eta arratsaldean, irakurri eta irakurri. Hainbat gai filosofikok eta, neurri batean, teologikok kezkatzen zuten. Gogoan dut nola, duela zortzi bat urte, hemen inguruan aurkitzen ez zuen liburu bat eskuratu nahi zuen. Teknologia berriekin hura beti borrokan, lagundu nion horretan, eta, nola edo hala, lortu nuen liburua deskargatu, inprimatu, eta urte hartako uda hasieran opari gisa ematea. Ezingo nion ezer hoberik oparitu. A ze poza harena. Bazuen uda hartarako bazka goxoa. Louis Lavelle filosofo frantsesak 1945ean argitara eman zuen Acerca del tiempo y la eternidad zen liburu hura. Besteak beste, gai horiekin zebilen kezkaturik azkenaldian. Askorik uste ez genuenean, apirilaren 11n, bat-batean joan zitzaigun, joan zitzaidan, bihotzeko lagun ona; anaia. Aurkituko ahal zituen han, beti-betiko bakean, kezka eta galdera haien guztien erantzunak.

Bi hilabeteko haurraren biaje tristea Iruñera (1663)

LANDER ZURUTUZA SUNSUNDEGI

Lezoko neskatxa ezkongabe bat izan zitekeen ama. Eta herriko mutiko pobre bat aita, edo bertako jauntxo harroputza, apaiz integrista, edo aurreko urtean Gurutze Santuko elizan meza kantatua atera zuten soldaduetako bat. Auskalo! Plazer hartu ote zuten alde biek une batez bederen ala bortxaketa krudel bat besterik ez zen izan? Ezin jakin hori ere! Baina jakin badakigu, 1663an norbaitek ezkutuan haur jaio berri bat utzi zuela Gurutze Santuko elizan, zain zezaten. Eta bi hilabetez, herriko kargudunen aginduz, inude batek bularra eman eta zaindu egin zuela. Denbora hori pasa ondoren, ordea, tornuko haurrekin askotan gertatzen zen bezala, Iruñeko ospitaleko inklusarako bidean jarri zuten haur gaixoa. Francisco de Arbelaiz arduratu zen Lezotik Iruñerako biajeaz, zamari eta ostatuetako gastuetaz, inudearen laguntzarekin. Tamalez, haurra hil egin zen hirukotea Iruñera iritsi baino lehen. Eta bertako ospitalean lurperatu zuten azkenik.

Tornuko leihoaren aztarnak, Lezoko Gurutze Santuko elizan; 1675-1682ko handitze lanen garaikoa edo ondorengoa. Fotografia: Lander Zurutuza, 2022.

XVI. mendeko bi izengoiti euskaldun (Lezo, 1580)

LANDER ZURUTUZA SUNSUNDEGI

XVI. mendeko Euskal Herriko erdal testu administratiboetan murgiltzen garenean, euskal abizenak eta leku izenak topatzen ditugu maiz. Ez da hain ohikoa, ordea, testu horietan euskal izengoitiak topatzea.

Hori dela eta, Lezoko kontu liburuetako 1580ko apunteetan aurkitutako bi izengoiti euskaldun ekarri dira artikulu labur honetara, zein baino zein bitxiagoa, interes berezia dutelakoan.

“vicarraçerre” da lehendabiziko izengoitia, alegia, Bizarraserre (bizar + haserre). Eta Domingo de Elizondo lezoarrarena zen.

“Larruçar” da bigarren izengoitia, alegia, Larruzar (larru + zahar). Eta Petri de Aguirre lezoarrarena zen.

ERANSKINA

prim[era]mente nos hazemos cargo que se cobraron de domingo de arizpe de la derrama que devia dos du[cado]s

de domingo de Eliçondo vicarraçerre quatro R[eale]s por la d[ic]ha rrazon

de gracia de Santa clara y su hijo Juan perez quatro R[eale]s

de petri de aguirre Larruçar quatro R[eale]s

(Iturria: Lezoko udal agiritegia, C/2/I/1/1)

Familia ugariak

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

Denboraren makineria arakatzen hasi eta zenbat istorio xelebrerekin topa ote gintezke? Oraingoan bada, orri xelebre bezain adierazgarria iritsi zaigu gure eskuetara. Ez dakigu zein aldizkaritakoa eta zein urtetakoa izan litekeen zehazki baina atzeko orrialdeko pilotarien jaiotze urtea ezagututa, hots, 1930eko hamarkada hasierakoak eta irudia ikusita, pentsatzekoa da 1950eko hamarkadakoa izan litekeela, gutxi gora behera, eta arestian nioen gisan Lezoko albiste edo pasadizoz osatua dago berau. Orrialde batean pilotari lezoarren aipamena dakar eta bestean, berriz, Lezoko “familia ugarien” aipamena; biak ala biak, argazkiz osatuak.

Horrela bada, aipatu orrian familia anitzen gainean dioena harrigarria bezain deigarria izaki, A.A. ezizenaren pean Malthusen teoriaren aurkari gisa agertzen dituelako argazkiko familiak eta gainontzeko lezoar familia anitzak ere, bere burua barne.

Lehenik eta behin, aipatu beharrekoa dugu Malthus nor zen eta haren teoria, hitz gutxitan, zertan zetzan: Thomas Malthus (1766-1834) britainiarra ekonomia politikoan eta demografian izan zuen eraginagatik egin zen ospetsu. 1798an, bere teoria ezaguna lau haizeetara hedatu zuen. Aipatu teoria horren arabera, populazioa edota biztanleria geometrikoki handituz zihoan heinean, hau da, progresio geometriko batez, alegia, planetaren baliabide naturalak progresio aritmetikoan haziko zirela bai baina askoz ere motelago. Horrela bada, elikagaien produkzioa urriago haziz, elikagaien gabezian izango zuen eraginak jaiotza-tasaren jaitsiera ekarriko luke luzarora, familia bakanagoak sortuz.

Beraz, Malthusek zer zioen jakin ondoren, goazen orain ikustera zer dioen A.A.k lezoar familia anitz haiei buruz:

Lezon, zoritxarrez, Malthusek ezarritako ezmoral eta naturaren aurkako teoriak jarraitzaile asko dituen arren, halaber, ez dira gutxi teoria murriztaile bezain egoista eta mespretxagarriek engainatzen uzten ez diren senar-emazte katolikoak eta seme-alaben kopuru handia sorrarazi dutenak, Jainkoaren “Hazi eta ugal zaitezte, eta bete Lurra” mandamentuari jarraikiz.

Familia horien artetik gure irakurleei honokoak aurkezteko plazera dugu:

GOIKO ARGAZKIAN: Santos Isasa Irastorza jauna eta Dominica Olascoaga Arrieta anderea, senar-emazteak beren hamaika seme-alabarekin.

BEHEKO ARGAZKIAN: Jose Leon Manterola Yarzabal jauna eta Concepcion Galarraga Ayestaran anderea, senar-emazteak hauek ere hamaika seme-alaba, nahiz eta azken orduko denbora falta dela medio, argazkian hamar besterik ez agertu.

Bistan da, Lezon guztiok ezagutzen ditugula kide ugariko familiak; sei, zazpi, zortzi, hamar, hamalau… seme-alabez osatutako familiak, baina ez dut uste guraso horiek seme-alabak Malthusen teoriari aurre egiteko izango zituztenik. Alderantziz, A.A. deritzon kronistak berak dioen gisan, erlijioa errotik bizi zutelako eta Jainkoaren hitza bete eta mandamentua konplitzeko asmotan baizik.

Manterola Galarraga familia. Fotografia: Figurski.

Lezoko izengoiti, goitizen edo ezizenak (2. zatia)

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

Aurreko atalean nioen bezala, izengoitien sorrera herri txikietako bizilagunen arteko hurbiltasunezko harremanetatik, bizipenetatik eta tratu berezitik sortu ohi dira gehienetan eta izugarria da izengoiti askok adieraz diezagukeen informazioa, hala nola; jatorria, izaera, lanbidea, ezgaitasuna eta abar, baina gaur egun, zoritxarrez, hemen aipatzen ditugun asko eta asko, gehienak ez esatearren, galbidean edota galtzear dira; batzuk hil direlako, besteak, baserri-etxeen izenez izendatzen zirenen kasuan, bizitokiak desagertzearekin batera galdu direlako, eta beste zenbaitetan, berriz, herritarron arteko harremanak ere ez direlako lehen bezalakoak, eta orain askoz ere ezezagunagoak garelako gure artean. Eta beldur naiz gure nortasunaren zati handi bat ez ote zaigun desagertu ezizenen jabeekin batera.

Bestalde, gure historian zehar beti erabili izan dira izengoitiak, eta izengoiti batzuk deitura izatera pasa dira. Gutxi direla ematen du, zeren eta izengoiti gehienak eramailearentzat itsusiak edota iraingarriak izan litezkeenak baztertu egin baitira, adibidez; Betoker (begi oker) ez da deituratzat hartuko, eta bai ordea, herri izenak; adibidez, Getaria, Iraeta, edota koloreak; Gorri/Gorria; Beltza…

Beraz, hemen doazkizue azken aldiotan jasotakoak eta Mikel Salaberriak (Martizkonekoak) emandakoak guztion entretenigarri.

Alemana – Animaluze – Añia – Antxilla – Asasa – Atzaparraz – Augixona – Batelerua – Begiaundi – Begiokerra – Belarrimotza – Beltza – Bettelu – Bibillo – Bolineo – Builas – Burdeox – Domingofraile – Erlia – Erreka – Etxezoko – Ezpala – Iraeta – Jajaja – Jelerua – Joxemaitxiki – Judas – Juxta motxa – Kables – Kalekantoiko amona – Kaskagorriya – Kaskurrio – Kettai – Kinkilin – Koskorros – Kukulun – Lapax – Larrolo – Letxerua – Mainas – Mandazaya – Markamal – Martxela koipe – Martxieltxo – Mendarotarra – Mixerere – Mokolo – Mollete – Moñoña – Morroi – Motxa – Moxtexiro – Naparra – Neskazarra – Niñojexux – Ontzekillos – Palakier – Patti ttiki – Pelopintxo – Peñaño – Pintopinto – Pitutx – Puli – Ranga – Rotxil – Santamaria – Santzon – Sokarro – Tabardo – Tetuan – Titorito – Toloxa – Txabal – Txata – Tximitxa – Txikito – Txispas – Txoizo – Txollo – Txirriprixtin – Txurtxil – Ungrianua – Xakioxordo – Xaxoya – Xekele – Ximela – Ximitxua – Xinxangre – Xorra – Xorten – Zintzerri – Ziringulin.

Herri eta leku izenak adierazten dutenak

Alemania – Bettelu (Betelu) – Burdeos – Iraeta – Gaskuina – Kettai (Getaria) – Mendaro – Nafarroa – Tetuan – Tolosa – Hungaria

Lanbidea adierazten dutenak

Bateleroa – Fraidea – Jeleroa (jela saltzailea) – Kables – Letxerua (Esneketaria) – Mandazaya (mando zaintzailea) – Morroia – Txispas…

Aminalia, etxabere eta piztiekin zuten antzekotasunaz

Erbia – Erlea – Karakola – Katarra – Mandoa…

Pertsonaren izaera eta ezgaitasuna adierazten dutenak

Animaluze – Augixona – Begiaundi – Begioker – Belarrimotz – Besamotz – Gizonerdiya – Joxemaittiki – Xinxangre – Kaskagorriya…

Pertsonaiak

Puli (Pulidor) – Santzon – Rotxil – Niño Jesus…

Besteak

Askotan deituren hotsen antzekotasunetik eratorriak jolas moduan; Kukulun (Uzkudun) – Asasa (Isasa) – Palakier (Daladier)…

Eta oraingoz besterik ez. Lezoar herritar hauek guztiak gogoan, bihoakie denei gure agurrik beroena, ezizenon atzean Lezoko historia egin duten herritarrak daudelako.

Garai bateko erromesaldiaren kronika

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

“Debotoen itzulera”. Fotografia: Lezoko Gurutze Doitsuari euskal-ereserkia, 1919.

Hemen doakizuen idatzitxoa Koldo Mitxelena Kulturunearen liburutegiko hemerotekan aurkitu nuen, eta lezoarron aipamena egiten duenez, Lezoko Portuaren leiho honetara ekartzea deliberatu dut.

Erromesaldiaz dioenaz oroituz, nire haurtzaroa datorkit burura eta urte gutxian Lezoko elizak izan duen izugarrizko aldaketa.

Oroitzen naiz gure haurtzaroan Gurutze Santuaren mirariekiko sinesgarritasun izugarriaz, eta elizako sakristia “mirariengatik” esker onezko koadroz eta oroigarriz beteta zegoela —batzuek urrezko belarri nahiz begi itxura zutenak sendatuaren izen-deiturekin—, ahaztu gabetanik, elizaren barneko paretetan zintzilik zeuden pipiak jandako eta denboraren poderioz hautsez betetako makulu zaharkitu haiek. Guztiak mirarien lekukotzen adierazle.

Gogoan ditut, halaber, urtean zehar izaten ziren erromesaldiak, Mixintxoak, bederatziurrenak eta abar, eta abar, izugarrizko jendetza mugituz eta Gurutze Santu “mirarigilearen” fama eta ospea munduan zehar hedatuz. Erromesaldi horietako batean gertatutakoa aipatzen da ondorengo artikuluan.

<<<<<<<<<<>>>>>>>>>>

[EL URUMEA aldizkaria (1879-1885) / Gipuzkoako ondasunen defendatzailea  / Sortzailea: Serafin Baroja / Zuzendaria: Ricardo Baroja]

 

EL URUMEA (1879-9-24)

Harpidedun batek eskatu digu lerrook sar ditzagun: … “Hil honen 21eko EL URUMEAren 74. zenbakia, nik biharamunean jaso ondoren irakurri baitut Lezoko erromesaldiaz dioena.

Zilegi bekit eliza hartan ikusi nuenaren aipamen labur bat egitea.

Elizan sartzea ezinezkoa zen, eta mukuru beteta zegoenez, aldare nagusiaren atzeko aldera eraman ninduten, bertatik, bi aldeetara dauden bi tribunekin bat egiten duen mailaditik Kristoak atabaka edota limosna-kutxatxoa duen oinetara iritsi ahal izateko.

Meza bukatu aurretik hauetako batean jarri nintzen, eta bukatu eta gero, sakristaua etorri zen aldare aurrera, gurutze bat eskuetan zekarrela, erromesek muin eman ziezaioten. Erromesek berehala gainezkatu zuten presbiterio osoa eta gurutzearen gainera erori zen jendetza hura guztia, sarri sakristauari gurutzea eskuetatik kentzeraino.

Ez dut sekula halako desordenurik ikusi eliza batean. Jendetza haren artean iruditu zitzaidan ikustea gizon batek nola lapurtu nahi zion emakume bati soinean zeraman tokilla. Desordenu hori ekidin zitekeen eskaileren oinetan burdin hesi baxu batek alboetan bi ate edukiko balitu jendea batetik sartzeko eta gurutzeari muin eman ondotik bestetik irteteko; edota alderantziz, sakristauak banan bana eman dezala muin ematera gurutzea, burdin hesiaren beste aldetik.

Ziurtatu didatenez elizaren atarian jasotako dirutza ongintzara bideratuko da, hau da, adineko eta ezindutako apaizei laguntzeko alegia”.

Emakume lezoarron jantziak

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

Begi bistakoa da emakumeon jantziek azken mendeotan izan duten bilakaera nabarmena, aldaketa. Aipatu aldaketa industriagintzari lotua agertzen zaigu batez ere. Gazteek nekazaritzatik fabriketara jauzi egin zutenean hasi zen jantzien aldaketa, herrietako modaren eraginez, tradizioarekin hautsiz. Eta gazteak jantzi estiloz aldatzen ari ziren bitartean, helduek ohiko janzkerari jarraitzen zioten.

Beraz, nekazari mundua, hots, baserritarrak izan ziren gure kultur ohitura eta ondarearen zaindari, bereari eutsiz, eta galtzear ziren ohituren, nahiz baloreen zaindari bilakatu zirenak. Horri esker ezagutzen dugu gaur egun euskal jantzi tradizionala deritzoguna.

Horrela, gazteak jai egunetan edota okasio berezietan hasi ziren gurasoen antzinako jantziak janzten, baserritar petoak bailiran. Ez zuten mozorrotzeko asmoz egiten, beraien jatorria aldarrikatzeko baizik. Urteen poderioz, ohitura hedatu eta tradizio bilakatu zen. Harrezkero, ohikoa da Euskal Herriko hainbat festatan garai hartan bezala janztea edota erakusketak egitea gure jatorria aldarrikatuz.

Gaur arte iritsi zaigun jantzi tradizionala deritzoguna, beraz, arropa mota desberdinez osatua den arren, denak ere estiloz antzekotasun handikoak dira eta ezaugarri komunekoak. Emakumezkoen artean oinarrizko eta ezinbesteko osagarri dira gona luzea eta buruko zapia. Eta gizonezkoen artean, berriz, galtza luzeak, brusa edota alkandora eta buruan txapela. Eta bai emakumeek eta baita gizonek ere oinetan abarkak edota espartinak darabiltzate.

Esate baterako argi eta garbi ikus liteke Patxi Intxaurrandietak helarazitako Joven labriega de Lezo (Emakume gazte laborari lezoarra) grabatuaren argazkian.

Emakume gazte laborari lezoarra. Irudia: Gómez / fotografia: Patxi Intxaurrandieta.

Gómez da grabatuaren egilea, eta Juan Mañé y Flaquer-ek idatzitako El oasis, viaje al país de los fueros (1879) liburuan ikus daiteke. Eta gaurko gaiaz idazleak zer zioen jakin nahirik aipatu liburura jo eta hona hemen hitz gutxitan labur bilduta. Honela deskribatzen du Mañé y Flaquer idazleak aipatu liburuan:

Hogeita bost urteko gazte laborari lezoarra da irudikoa. Bere ezkonsaria (dotea) izango den zurimenta ehuntzeko lihoa iruteaz arduratu ohi da gehienetan. Zerbitzarien gisara orrazten du bere burua; ile txirikordatua bizkar gainera erortzen zaiola, eta, garondo paretik gora, burua, marra zuridun harizko zapi beltz batek estaltzen diola. Jaka edota hemen itsas blusa izenaz ezagutzen duguna ere zuria da. Sorbalda estaltzen dion zapia zetazkoa da, hori-laranxatua, orban biribil gorrixkekin. Soinekoa, berriz, perkalezkoa, txokolate kolorekoa, eta mantala, morea, marra zuriekin. Kolorezko artilez egindako bordatutxoa daramaten zapata itxurako espartin zuriak dauzka soinean.

Hori jakinik, emakume herritarrak animatu nahi nituzke, jantzi hori berreskuratu eta, aurrerantzean, herriko ekitaldietan (desfileetan, dantzan…) edota dantza-taldeak horrelako jantziez agertzera; inolako lotsarik gabe, herri bakoitzak bere jantziak dituelako eta horiek ere gure kulturaren eta ondarearen parte direlako.

Lezoko oroitzapenak

ESTEBAN IRUSTA MALLEA

Lezoko nire oroitzapenak aspaldikoak dira, 1970eko hamarkadan Lezoko Guraso Elkartearen irakasle izan nintzenekoak; eta gauza asko ahaztuak ditut. Ziur nago, izan nituen ikasleek nik baino hobeto gogoratuko dituztela orduko kontuak. Gazte izatearen abantailak dira.

Esteban Irusta Mallea irakasle ohia. Fotografia: Lander Zurutuza Sunsundegi, 2019.

Gaurko garaiekin alderatuz garai oso desberdinak ziren. Francoren agintaldia azkeneko urteetan zegoen, eta egoera politiko berri baten esperantza bizi-bizi zegoen. Askatasunaren gose-egarria handia zen Espainiako Estatuan, eta nola ez, Euskal Herrian. Euskal kultura, euskara batez ere, egoera penagarrian zegoen. Gure hizkuntza irakastea, debekatuta zegoenez, euskara hilzorian zegoen. 40 urtetan, belaunaldi guztiek ikasketak espainieraz egin behar izan genituen. Euskal Herrian ez zegoen unibertsitate publikorik, eta kanpora joateak koste handia zekarren. Batxilergoko institutuak ere bakan batzuk ziren. Ondorioz, aberatsen familiakoek bakarrik egin ahal izaten zituzten unibertsitateko ikasketak. Euskal Herriak unibertsitaterik ez izatea, historikoki Espainiako agintarien erabaki politikoa izan zen. Euskal kulturaren ukapena, Francoren agintalditik at, oso urrutitik zetorren. Guk ukapen luze horren azken urteak bizi izan genituen.

Euskal kulturak, nolabait esatearren, elizgizonei esker eutsi zion seminario eta komentuetan. Euren artean  nagusi ziren euskaldunak, eta bakoitzaren iritzi edo jarrera politikoaz aparte, euskal kultura landu zuten ia bakarrak eurak ziren. Eta lege zibilez ezin zenez, elizaren izenean sortu ziren lehenengo ikastolak. Beste ikastetxe askok, aurreko pausoak eman zituzten, gero ikastola bihurtzeko. Giro hartan, Don Doroteo Esnaola apaizak sortu zuen Lezoko Guraso Elkartearen eskola, beste pertsona askoren laguntzaz, jakina, bertan batxilerra egin nahi zutenei bidea emanez.

Guraso Elkartea eskolaren egoitza izan zen Aizepe etxea. Fotografia: Lander Zurutuza Sunsundegi, 2019.

Ni, martxan zegoela sartu nintzen, baina badakit zenbat buruhauste, kezka eta ardura izango zituzten ikastetxea aurrera eramateko. Garai haietan, oraindik ez zen Eusko Jaurlaritzarik, ez herritarrek aukeratutako beste instituziorik. Erakunde guztiak Espainiak jarritakoak ziren. Ikastetxearen baldintzak ez ziren oso egokiak, gaur ezagutzen ditugunekin parekatuz. Baina ilusioak eta egoera hobetzeko asmoak handiak ziren. Horretarako, irakasleok ere saiatu ginen ikastaro bereziak eginez, geure euskara maila hobetzen eta tituluak lortzen; Txillardegik, Patxi Altunak, Patxi Goenagak eta abarrek ematen zituztenetan parte hartuz. Bitartean, hauek eta beste asko euskarazko testu liburuak egiten ari ziren. Dena egiteko zegoen, bai politikan, bai irakaskuntzan. Gaurko egoera ez da nahi genukeena, baina ordukoarekin ezin da konparatu.

1936-1939ko gerrak moztu zuen lehenagotik zetorren euskal kulturaren mugimendua, eta euskarak 40 urteko basamortu kulturala pasa ondoren, jende askoren lanari esker, gaur beste panorama bat daukagu. Arriskuak ez dira desagertu, eta garai haietako jendearen espiritu berbera beharrezkoa da oraindik euskal kultura goi mailan izan nahi badugu.

Bukatzeko, eskerrak eman nahi dizkiot nire ikasle ohi Lander Zurutuzari, lerro hauek idazteko aukera eman didalako, eta aldi berean, Lezoko Guraso Elkartean parte hartu zuten guraso eta laguntzaile guztiei. Gogora ekarri nahi ditut, baita irakaskide eta ikasle izandako guztiak ere, nire bizitzako parte ahaztezina direlako.

Erramun Salaberria, Lopene baserriko semea

LANDER ZURUTUZA SUNSUNDEGI

Erramun Salaberria Lopetegi (Lezo, 1927-2019) jada 1568an aipatua den Lopene baserri zaharrean jaio zen, zeina Barunga baserriaren ondoan baitzegoen. Familiak ustiatzen zuen Lopeneko harrobia ere jaiotetxearen ondoan zegoen, hegoaldean. Aipatu bi baserriak Orbegozo lantegia eraikitzeko suntsitu zituzten 1960ko hamarkadan. Harrezkero Lopene baserri berrian eman zuen bizitza osoa.

Erramun Salaberria Lopetegi, Lopene baserrian. Fotografia: Lander Zurutuza Sunsundegi, 2012.

Erramun gaur egun galzorian den belaunaldi bateko partaidea izan zen, euskara hutsez mintzatu eta nekazaritzatik bizi zen jendarte batekoa, zeina industriak, eliza katolikoak eta gerra zibilak markatu baitzuen. Atsegina zen tratuan, eta maiz hitz egiten genuen elkarrekin 1996an haren auzokide bilakatu nintzenez geroztik. Plazer handi bat zen. Oso informatzaile ona izan zen gainera nire Lezoko leku izenen bilketa lanerako.

Jarraian duzu 2013ko apirilaren 13an Lopenen bertan eskaini zidan elkarrizketa:

Gerra ondoko ezohiko hilketa Pasaian

MIGUEL ANGEL BARCENILLA LÓPEZ

Jaizkibelgo errepideak Euskal Herriko ibilbide panoramiko ederrenetakoa eskaintzen dio bidaiariari, zinez. Ematen du turistek, motorzaleek, txirrindulariek edo ibiltariek paisaiaz gozatzeko egina dela, baina bere sorreraren eta eraikuntzaren historia erabat desberdina da, izan ere, izugarrizko sufrimendua eraginda izan zen eraikia, milaka gerra-presoren eta errepresaliaturen lan bortitzaren emaitza da.

Errepide horrek jatorri militarra du, eta erabilera militar hutsa izan zuen bere lehenengo urteetan. Espainiako Estatuaren Pirinioko muga defendatzeko gotorleku lerro baten osagarria baitzen, errepide taktiko moduan. Balizko inbasio bat oztopatzeko asmoz gauzatu zuen Espainiako Armadak gotorleku sistema hau eta plan horren baitan Guadalupeko gotorlekua hornitzea eta laguntzea zen errepide horren zeregina, beti balizko inbaditzaileen tiroetatik babesean. Horregatik doa Jaizkibelen ipar aldetik errepidea, mugaren beste aldetik edo errepide nagusiko inbasio-bidetik letozkeen etsaien tiroetatik mendiak babestuko bailuke bidea (1).

Langile Batailoiek (Batallones de Trabajadores) eta Soldadu Langile Batailoiek (Batallones de Soldados Trabajadores) errepidearen lanak gauzatu zituzten 1939ko iraila eta 1946 bitartean. Lezoko eta Oiartzualdeko gainerako herrietako biztanleek, batak zein besteak “trabajadoreak” izenarekin izendatu zituzten. Gerrako presoek osatzen zituzten, batez ere, Langile Batailoiak, eta 1939ko irailetik 1940ko bukaera arte aritu ziren Jaizkibel barruan lan gogor horretan. Lan bortitza gerra galtzaileen kontrako zigor gogorrenetako bat zen, beraien sufrikario zabalaren aurpegi gorri bat baino ez, ikerketa anitzek agerian uzten duten bezala (2). Horregatik guztiagatik, ibilbide eder horrekin gozatzeaz gain, ez dugu ahaztu behar tragedia eta ezbehar anitzen ordainetan eraikitako errepidea dela.

Jaizkibelgo trabajadoreen sufrikarioak historia-ikerketa sakona merezi du, artikulutxo honetan ezinezkoa dena azaltzea. Alabaina, tarte honetan, herriko trabajadoreen inguruko ezohiko gertaera batean jarriko dugu arreta. Istorioa bitxia da, izan ere, behingoagatik behintzat, ezbeharra nozitu zuen pertsona ez zen galtzaileen aldekoa.

1940ko urtarrilean trabajadorez osaturiko lau batailoi lanean zebiltzan Lezo aldean. Haietako hiru Jaizkibelgo errepidean ari ziren eta bestea Gaintxurizketan, bunker eta gotorleku berriak eraikitzen. Hainbat konpainiak osatzen zuten batailoi bakoitza: gutxienez, trabajadoreen bi konpainia zeuzkaten batailoiek, baina askotan hiruzpalauk osatzen zituzten. Batailoi guztietan, halaber, soldaduen konpainia bat izaten zen trabajadoreen zaintza bermatzeko. Trabajadoreak erregimen militar pean egoten ziren, baina armarik gabe, zaintza egiten zuten soldaduak, aldiz, armadunak ziren, jakina, eta hainbatetan armak erabili zituzten, batez ere ihesaldiak ekiditeko (3).

Errepidearen hasierako eremuan, Errotetan hain zuzen ere, 89. trabajadoreen batailoia ari zen lanean urtarril hartan. Trabajadoreen bi konpainiak eta soldaduen konpainia batek osatzen zuten batailoia. Soldaduek gaurko errepidearen ezkerreko aldean, Jaizkibel gailurrerantz joanda, zuten egoitza, Donibane aldean. Trabajadoreek, berriz, errepidearen beste aldean, Lezon. Gaur egun ikus daitezke barrakoi horien arrastoak.

Errotetako barrakoiak, Lezo. Fotografia: Lander Zurutuza Sunsundegi, 2016.

1940ko urtarrilaren 19an, igandez, Constantino León González soldadua barrakoitik atera zen aisialdiaz gozatzeko asmoz. Ez dakigu nora joan zen hasieran, baina egunaren amaieran Pasai Antxon zegoela bai. Denbora libreaz gozatu asmoz, hango Escandinavia tabernan sartu zen, baina handik ez zen bere kabuz aterako.

Gauerdi inguruan, ordurako taberna itxita zegoela, eztabaida piztu zen tabernaren jabe Mateos Johann alemaniarraren eta soldaduaren artean, hartutako edarien ordainketaren gainean, antza denez. Liskarra sutu egin zen, eta une batean tabernariak pistola bat hartuz hiru tiro eman zizkion soldadu gizajoari, haietako bi buruan, hilda utziz.

Gertaera horren berri Pasaiako Artxibategian dagoen telegrama bati esker dakigu; Pasaiako alkateak Gobernadore Zibilari bidalitakoa (4). Garaiko egunkariek ez dakarte ezbehar horren aipamenik, nahiz eta ia egunero Espainiako Armadari buruz eta soldaduei buruz artikulu edo suelto bat argitaratu. Hori bai, beti laudorio moduan, eta benetan zail da gertaera horri halako trataera ematea.

__________

1. Errepide honeko jatorri militarra eta gotorleku sistemaren barruan zuen funtzioari buruz azalpen argia eta zehatza aurkezteko ikus: Sáez García, Juan Antonio: “La fortificación Vallespín en el alto de Gaintxurizketa (Guipúzcoa)”, Bilduma, 21 eta egile berberaren “La fortificación Vallespín (1939-1940) en Arkale (Oiartzun-Irún, Guipúzcoa)”, Bilduma, 22.

2. Gure inguruan gertatutakoari buruz ikus: Agirretxe Mitxelena, J.L.; Pontesta Garmendia, A.; Leon Nanclares, A.: Zigortuak ilunpetik argitara. Frankismoaren biktimak Lezon 1936-1945. Lezoko Unibertsitateko Udala. Lezo, 2008 ; Beaumont, E.; Mendiola, F.: Esclavos del franquismo en el Pirineo. Txalaparta. Tafalla, 2006 ; Alkuaz, Izar: “Bortxazko lanak franquismo garaian: langile-batailoien aztarnak Oarsoaldean”, Oarso, 50 zenb., 2015 ; Euskal Memoria Fundazioa: Bortxazko lanak Gipuzkoako errepideetan ; Kattin-Txiki taldea: Isiltzen ez den isiltasuna: lurpetik berreskuratutako memoria. Oiartzungo Udala. Oiartzun, 2009.

3. Gutxienez hiru trabajadore hil zituzten tiroz Lezon. Ikus: Agirretxe Mitxelena, J.L.; Pontesta Garmendia, A; Leon Nanclares, A.: Zigortuak…, 47. or.

4. Ikus: Pasaiako Udal Artxibategia, 179 A sig.

Sutea Lezoko moiletan

LANDER ZURUTUZA SUNSUNDEGI

(2018ko abuztuak 2) Prentsatutako ehunka automobilez osatutako txatar pila batek su hartu du eguerdi aldera Lezoko moiletan, Andreone parean. Antigua eta Barbudako bandera daraman Christine ontzitik deskargatu dute zama, eta segurtasunagatik Erroteta aldera eraman dute aipatu itsasontzia. Sortu den ke biziki kutsagarria bailaratik kanpo ere hedatu da, Donostialdean barrena. Ilunabarrerako sutea itzalita zegoen, baina gauean ere txatar pila ureztatzen jarraitu dute.

Kollo raketistari zorionak!

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

         Tximeleten gisara hegan egiteko ausardia izan zuen eta zuten emakume haiei guztiei

1917ko abenduaren 7an sortu zen Sorne Garbiñe Koldobike Gezala Sagarzazu Kale Nagusiko 19. zenbakian. Gurasoak, Indioneko Florencio “Pontxio” Gezala eta ama, berriz, Kabitte-Aundiko Barbara Sagarzazu zituen. Bederatzi anaia-arrebetan zazpigarrena zen Koldobike, aurretik Irene, Regino, Luis, Luke, Miren, Elixabete zituen eta bera baino gazteagoak, berriz, Polentzi eta Xabin.

Koldobike Gezala. Fotografia: Gezala familia / Agustina Pontesta Garmendia.

Tximeletak bezalaxe irudikatzen ditut gerra aurreko emakume haiek eta, bereziki, guk herrian Kollo izenez ezagutzen genuen Koldobike Gezala, raketista.

Tximeletak sortzen direnetik, beren bizitzan zehar, hainbat aldi desberdinetatik pasatzen dira hazi eta hil arte, naturaren sorkuntza harrigarrienaren gisa. Arrastaka lurrari itsatsiak diren egoeratik abiatu eta hegan egiterainoko egoerara pasatzen dira.

Kolloren bizitza ere halakoxea izan zen, haurtzaroa herriko beste edozein neska-mutilen antzekoa, hasieran eskola nazionaletara edota goiko eskoletara (lehen esaten zitzaien gisa) joan zen oinarrizko ikasketak egitera eta ikasketetan etxeko senide zaharragoen laguntza izan zuelako, irakurtzen zekiela hasi zen eskolan. Eta dotrina ikasteaz aparte, kalean, kaian, mendian… jolastea izan zuen zeregin nagusia nerabezarora arte.

Familia abertzale batean sortua izaki, familia osoa herriari eta herrigintzari atxikia zen, aita alkate ohia eta musikaria, eta guztiak aberriaren aldeko ekintzaileak; jostun irakasleak, musika eta dantza irakasleak, kirol-irakasleak… denek zekitena irakasten adituak eta arituak. Eta halako giroan, derrigor, norbait gailendu behar. Denek zekiten musika; kantariak eta dantzariak ziren guztiak; eta musika-tresna joleak ziren gehienak. Beraz, arlo ugari landutakoak denak eta Kollo ere bai, noski!

Giro hartan hezia izen zen Kollo raketista eta patuak nahi izan zuen 1917ko urte horretan jaiotzea. Kollo jaiotako urte berean sortu baitzuten emakume raketisten jokoa ere, hau da, 1917ko urtarrilaren 4an. Beraz, aurten 100 urte bete dituzte biek ala biek; Kollok eta gero lanbide izango zuen raketa jokoak.

Koldobike Gezala. Fotografia: Gezala familia / Agustina Pontesta Garmendia.

Kollok, nerabezarora iritsitakoan erabaki zuen pilotari izan nahi zuela, eta txalotzeko da benetan hartutako erabaki hura. Ez zelako batere erraza izango bere nahia betetzea, XX mende hasiera hartan, emakumeak gizonezkoen “munduan” ez zuelako inolako eskubiderik ez erabakietan, ez kulturan, ez ekonomian, eta ezta gizarteko gizonezkoen ekintzetan ere. Eta, hala eta guztiz, erabakiarekin aurrera egin eta horretan ere eredugarri izan zen. Injustiziaren aurrean ez zuen nolanahi amore emango, eta raketa jokoa utzi eta gero ere, berari zegokion soldata duina jaso arte borrokatzen jarraitu zuen.

Koldobike eta Polentzi Gezala. Fotografia: Gezala familia / Agustina Pontesta Garmendia.

Kollok maite zuen natura eta jakitun zen tximeleten eraldaketa eta eboluzioak ingurumenean duen eraginaz, hots, tximeleten hego ahul eta soil batzuen hegadak sortzen duten astinaldia tsunamiaren antzekoa izaten dela eta halaxe izango zela berak hartutako erabaki hura ere bere herriaren etorkizunean. Jakin bazekien, halaber, tximeleten ekimen ttikiek bezalaxe, bere aldarrikapenek zer nolako eragina izango zuten emakumeengan eta gizartearen eraldaketan, oro har. Eta eskubide aldarrikapenetan jardun zuen bizitza osoan. Euskal Herriaren etorkizunak kezkatzen zuen, herri maitale sutsua zelako, eta harrigarria bada ere, gerra ondoko gose eta miseria urte haietan, sekulako bizipoza eta alaitasuna erakusten, zabaltzen zuen bera zegoen lekuan, bere inguru osoa alaituz.

Eskuin aldean, Koldobike Gezala. Fotografia: Gezala familia / Agustina Pontesta Garmendia.

Raketista, kirolari, emakumeon eskubideen aldarrikatzaile eta aitzindari izan zen Kollo, eta bera bezala, ausardia osoz herria, aberria utzi eta hegan egitera jo zuten emakume haiek guztiak gogoan, tximeleten antzera askatasunaren eta eraldaketaren ikur bilakatu nahi ditut idatzi honetan.

Olibet gaileta lantegia

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

1886an eraiki zuten Euskal Herrian gaileta-lantegi hau Olibet familiaren gidaritzapean; “La Ibérica, Gran Manufactura Española de Bizcochos de Lujo y Galletas” izenez lehendabizikoz, eta, gero, Galletas Olibet bezala ezagunagoa izango zena.

Lezoko tren geltokiaren ondoan kokatua, Errenteriako lurretan, 3.500 metro karratu zituen eraikinak. Kokapen ezin hobea zuen, leku estrategikoa alegia. Izan ere, gailetak egiteko ia glutenik gabeko irin almidoiduna Gaztelatik trenez ekartzen zutenez, bertatik bertara jasotzeko primerako aukera zuten, eta gainera, beste edozein azukre baino kalitate hobekoa zen Cubako kanabera-azukrea oso modu egokian lortzen zuelako Pasaiako portutik. Azkenik, inguruko baserrietako esnea lortzea ere oso erraza gertatzen zitzaien.

Osagaiak kalitatez ezin hobeak eta esku-eskura izanik, lantegiak derrigor arrakasta izan behar! Beraz, gaileta onaren sekretua bere osagaietan zetzan: irina, azukrea, gurina, esnea, arrautza gorringoa eta banillarik onenen hautuan, alegia.

Eta zein zen hurrengo urratsa? Bada, gaileta egiteko ore leun eta garbia egitea. Horretarako lehen urratsa osagai guztiak galdaratzar ikaragarrietan irabiatu eta mekanikoki ijezkailutik (laminadora) bitan pasa eta gero, zikinkeria guztiak kendu eta elaboraziorako prest utzi ondotik, arrabol edo zilindroen artetik pasatzen zen eta arrabolen tarteen araberakoa izan ohi zen gailetaren lodiera edota garaiera ere. Gaileten elaborazioari edota irudiari kalte egingo ziokeen zernahi atxikidura saihesteko trokelera iritsi aurretik, oreak, automatikoki, amaierarik gabeko oihaletan jarraitzen zuen azukrez hautseztatu ahal izateko. Hori egin ondotik, ijeztutako (laminatutako) orearen gainean trokelek markatzen zuten gailetak azkenean hartuko zuen forma. Gero orearen ebakinak kentzen zituzten, eta horrela jada, gaileta prest uzten zuten bere egosketarako. Eta azkenik, kate luzeen gaineko erretiluetan sartzen ziren labean beti ere hozberoaren araberako abiaduran: zenbat eta berotasun handiagoa labean, orduan eta abiadura handiagoa. Hamalau edota hamabost metroko labeak ziren eta hiru minutu aski izaten ziren gailetak egosteko.

Behin egosita, orgatxoetan jarri eta hozten ziren bitartean igogailuetan sartu eta sailkatze-gelara eramaten ziren emakumeen esku uzteko (gehienetan emakumeak izaten baitziren lan hori egiten zutenak). Pisatu eta paketeak egin ondotik, kaleratzeko eta saltzeko prest uzten zituzten.

Mota askotako gailetak ekoizten ziren, formaz desberdinak asko eta asko, besteak pisuz, beste batzuk zaporez, eta abar. XX. mendeko lehen hamarraldietan bost tona gaileta egitera iritsi omen ziren. Gaileten artean ospetsuenak edota gehien egiten zirenak gurinezko petits-beurre; anbrosiak eta kremaz beteriko gaufretteak, eta horiekin batera eguneroko ogia. Horiek gutxi baziren, azken urteetan Kiss gozokiak ere ezagutu genituen, txikleak bailiran, bigun-bigunak eta koloretakoak. Bai goxoak!

Eta gailetak ekoizten zihoazen heinean, arrakastaz batera langileria ere handituz zihoan, Errenteriako, Lezoko, Oiartzungo, eta Pasaiako gizon eta emakume taldea osatuz, berrehun langile (gizon eta emakume) izatera ailegatu izan ziren eta Euskal Herritik kanpora ere lantegi berriak ireki zituen Olibet enpresak.

Beraz, gure herritar askoren lanbidea gailetak egitearena izan zen, gizon-emakume askoren ogibidea eta haien artean gure amarena ere bai. Hari esker ikasi izan ditut hainbeste istorio eta Olibet lantegiaren azken denboraldian bertan lan egin zuten lezoar askoren izenak. (Argazkian agertzen diren lezoarrak: Paulita Agiriano, Estefania Askasibar, Mª Luisa Askasibar, Arantxa Bengoetxea, Anastaxi Berasarte, Karmen Berasarte, Rexu Cobos, Euxebio Erzilbengoa, Elena Garmendia, Irene Irastorza, Antonia Izeta, Juanito Orgilles, Patxiku Narbarte, Pilar Narbarte, Estefania Nieto, Maria Olasagasti Nieto, Maria Olasagasti Olaizola, Frantxiska Pikabea, Juana Salaberria, Migel Salaberria, Pepita Salaberria, Mikaela Sarasola, Kristina Taberna, Joxepa Treku, Rafaela Zumeta, besteak beste.)

Olibeteko kideak. Fotografia: Eugenio Figurski / Agustina Pontesta Garmendiaren artxiboa.

Olibet lantegia hirurogeiko hamarraldian itxi zen arte udatiarren bisitez gain, gu haurron bisitak ere jasan behar izaten zituen, gaileta zatiak edota hautsitakoak eta Kiss gozokien bila joaten baikinen Errenteriako mojen eta fraideen eskoletan ikasten genuenok eskolarako bidean. Sos batzuen truke eskuratzen genituen batzuetan eta beste zenbaitetan, ezagunen batekin topo egiteko zortea izanez gero, dohainik!. Beraz, guretzat ere eguna gozo-gozo hasteko modua izaten zen hura. Maite genituen Olibeteko litxarkeriak! Nola ahaztuko dugu bada gure haurtzaro eta nerabezaroa gozatzen lagundu zigun lantegia!

Hala ere, lantegia itxi arren, bizirik jarraitzen zuten bertako langileak urtero elkartzen ziren bazkari baten inguruan, kontu kontari aritzeko eta gaztaroa oroitzeko. Zoritxarrez, aspaldi utzi zioten elkarretaratzeari, egun oso bakanak izango baitira bizirik egoteko zortea dutenak. Beude Olibetekin batera gure oroimenean guztiak.

Olibeteko kideen zerrenda (1), Elena Garmendia Pikabearen arabera. Iturria: Agustina Pontesta Garmendiaren artxiboa.

Olibeteko kideen zerrenda (2), Elena Garmendia Pikabearen arabera. Iturria: Agustina Pontesta Garmendiaren artxiboa.

Olibeteko kideen zerrenda (eta 3), Elena Garmendia Pikabearen arabera. Iturria: Agustina Pontesta Garmendiaren artxiboa.

Bordalabordako biltegiko lapurreta

LANDER ZURUTUZA SUNSUNDEGI

1

1777ko abuztuaren 14tik 15erako gauean ezezagun batzuk leihatila bat bortxatu eta Bordalabordako biltegian sartu ziren, Bordandia etxearen aurreko aldean Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainiak zeukan instalazioan. Lehenago Lezoko Errege Ontziolak egon ziren bertan, baina 1770ean Pasai Donibane jabetu zen inguru guzti horretaz.

Manuel de Suertegarai zen Bordalabordako biltegiko zaintzailea. Eta Eugenio de Egiazabal lezoarra haren laguntzailea azken hamabi urteetan. Ondo zaindutako katu batzuk arduratzen ziren saguak eta arratoiak uxatzeaz.

Abuztuaren 15eko goizean Maria Josefa de Galardi Bordalabordako biltegira joan zen katuei jaten ematera. Eta ikusi zuen leihatila bat irekita zegoela, eta sumatu barrenean biltegiratutako gaien artean bazegoela gorabeheraren bat. Eugenio de Egiazabal ohartarazi zuen. Eta honek, bertara joan eta bazterrak miatu ondoren, gauza hauen falta nabaritu zuen:
– manta batzuk (ontzietako gaixotegian erabiltzen zirenak; arruntak baino handiagoak),
– itsasoko bizkotxoz betetako zakuak,
– olio pizarraren bat,
– eta koltxoiak.

1777an Manuel Antonio de Echanique izan zen Lezoko errejidore nagusia, herriko agintari gorena. Eta, abuztuaren 23an, Bordalabordako biltegian gertatutakoaren berri izan zuen Manuel de Suertegaraik bidalitako gutun baten bidez. Zaintzaileak erregutzen zion, era berean, errudunen aztarnak bila zitzan. Eta berehala, ikerketa handirik egin gabe, berri susmagarriak iritsi zitzaizkion. Eta, haiei jarraiki, abuztuaren 24an Maintzine baserrira joan zen gainerako errejidoreekin batera.

2

Ezker aldean, behean: Bordalaborda; eskuin aldean, goian: Bekoerrota (“Molino”) / “Plano de la ría y puerto de los Pasages, y de las poblaciones situadas en su costa según se hallaban en el año de 1760” (xehetasuna). Iturria: Lezoko Udal Liburutegia.

Abuztuaren 14tik 15erako gauean hiru gizon bildu ziren Lezoko ontziralekuan. Juanes de Inchaurrandieta zen bat, hogeita hamar urtekoa, garai batean Bordalabordako biltegian lan egindakoa, zeinak batel bat prestatua baitzeukan bertan, leherkari batekin hornitua. Esteban eta Juan Cruz de Zubizarreta ziren beste biak, aita-semeak. Denak laborariak.

Hirurak batelean sartu, badiako uretan barneratu eta Bordalabordan lehorreratu ziren. Ondoren Juanesek bertako biltegiko leihatila bat leherrarazi zuen. Handik sartu eta leiho handiago bat ireki zuen, Juan Cruz gaztea ere barrura sar zedin. Juanesek zaku, manta eta bestelako gaiak hartu eta Juan Cruzi pasa zizkion. Honek, bere aldetik, kanpoko aldean zain zegoen Estebani.

Ondoren, lapurtutako guztia batelean zamatu eta Lezoko errota ingurura eraman zuten, hau da, Bekoerrota ingurura. Eta handik, bizkarrean hartuta, beren etxeetara, eguna argitu baino lehen. Juanesek olioz betetako ontzi bat eta bizkotxoz betetako hiru zaku eraman zituen Maintzine baserrira. Esteban eta Juan Cruzek lau manta eta bizkotxoz betetako bost zaku Babilonia baserrira. Olioa eta mantak beste batean banatzea adostu zuten. Koltxoirik ez zuten lapurtu.

3

Abuztuaren 24ko arratsaldean Manuel Antonio de Echanique, Lezoko gainerako errejidoreak, Eugenio de Egiazabal eta beste bi herritar Maintzine baserrian sartu ziren. Hutsik aurkitu zuten, une horretan Juanes de Inchaurrandieta —bertako maizterra— kanpoan baitzegoen. Halere, etxea goitik behera arakatu zuten, eta Bordalabordako biltegitik desagertutako bi zaku aurkitu zituzten bertan. Haiek hartu eta herrigunera eraman zituzten. Juanes, gaueko zortzietan agertu zen errejidore nagusiaren aurrean. Lapurreta gauzatu zutenetako bat zela aitortu zion eta, bide batez, Babilonia baserriko Esteban eta Juan Cruz de Zubizarreta salatu zituen.

Gauzak horrela, errejidore guztiak eta zenbait herritar Babilonia baserrira joan ziren. Juan Cruz eta haren ama Maria Egipciaca de Aristizabal bertan zeuden, baina Esteban —baten aita eta bestearen senarra— ihes egina zen ordurako. Etxe barrua arakatu zuten emaitzarik gabe. Baina kanpoan, sasi artean eta artasoroetan ezkutatuta, Bordalabordako biltegitik desagertutako bost zaku eta lau mantak aurkitu zituzten, eta olioa gordetzeko ontzitxo bat. Guztia bildu eta herrigunera eraman zuten. Eta Juanes, Juan Cruz eta Maria Egipciaca (olioaren erdia berak ekarri zuen Juanesen etxetik) herriko kartzelan sartu zituzten.

Matias Pastor zen Hondarribiko aguazil eta kartzelazaina. Eta berak eraman zituen hirurak Lezoko kartzelatik Hondarribikora.

1777an Francisco Javier de Sanzetenea izan zen Hondarribiko alkate eta epailea. Eta azaroaren 12an eman zuen auzi honetako epaia. Juanes, Esteban —auzi ihesean— eta Juan Cruzentzat hiru urteko zigorra, Iruñeko presondegian. Maria Egipciacarentzat bi urteko zigorra, Tolosako kartzelan. Ondasun guztiak enbargatu zizkieten arren, bestalde, auziaren gastuak ezin izan zituzten ordaindu.

(Iturria: Hondarribiko Udal Agiritegia, E/7/II/48/15)

Lezoko izengoiti, goitizen edo ezizenak

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

Beti atentzioa eman didan zerbait izan da inork bere jaiotze-agirian ageri den izena ez den beste bat izatea, baita ezizen horren esanahia ere.

Herri guztietako ohitura, usadioa izan da inoren izena beste izen batez ordezkatzea eta hala, izen horietako askok eta askok, belaunaldiz belaunaldi, iraun dute, gaur arte. Horri deritzogu ezizen, goitizen edota izengoitia. Gurekin batera gure bizitzan bidelagun izango duguna. Izen atsegina, polita, alaia baldin bada gaitz erdi! Baina iraingarria izanez gero… amolai! Ezizenaren jatorrian izan zitezkeen arrazoiekin zerikusirik ez duten belaunaldiek ere jasan behar izango dutelako “irain” hori.

Ezizenok norberari dagokion auzo, jaiotetxe, baserri, jaioterria adierazten dutenak izan ohi dira gehienetan eta beste asko aldiz, pertsona bakoitzaren izaera, ezaugarri, dohain, bertute edota antzekotasuna adierazten dutenak dira, eta beste zenbait aldiz, lanbideari, ofizioari lotuak edota bizitzako pasarte xelebreren baten egile izateagatik, “pasarte” horrekin izendatuz.

Azken batean, gure historiari lotuak dauden izengoitiak dira, argi eta garbi ikus baitaiteke hitz bakoitzaren esanahiaren atzean zer ezkutatzen den eta zer nolako gizarteren ondorio garen. Gure jatorria ezagutzeko parada ezin hobea.

Hemen behean jaso ditudanak gure herrian ohikoak diren izengoitiak dira; adibide gisa ekarri nahi izan ditudanak eta gure artera antzinatik heldu zaizkigunak gehienak, Lezoko herri giro eta historiaren adierazle bikainak, hain zuzen.

Animalia, abere, arrain, hegaztiei loturikoak

Akerra – Apo – Auntxa – Bakallos – Biorra – Erbiya – Fanekas – Karakola – Katarra – Kottorrita – Lapa – Lorito – Mandua – Txitu – Zikiro.

Lore, landare, mendi, natura

Makala – Margarita – Patatas – Pattatta – Pitula – Txindo(ki).

Koloreak

Beltza – Gonagorri – Gorriya – Kaxkagorri.

Gizakiaren izaera, egoera edota antzekotasunari lotutakoak

Altzairu – Anbre – Attona – Aundi – Aundiya – Beltza – Besamotza – Bixki – Buruaundi – Bullas – Exkerra – Gizon erdiya – Itzua – Kagona – Kakax – Kaskarrillo – Kaskoia – Kaxka – Kaxkar – Kaxkarri – Kikax – Kinki – Kojua – Kokotx – Koxkor – Luzia – Makulo – Mareos – Mataburros – Maton – Mirri – Moñoño – Morito – Motel – Motza – Oliyoxantua – Pottel – Pottitto – Pottotto – Sietekulos – Sorgiña – Talo – Ttakon – Ttikia – Txepito – Txolin – Uesitos – Xorrotx – Zarra – Zintzarri.

Toponimoei, jatorriari lotutakoak

Amerikanua – Andaluza – Asturianua – Ataundarra – Azpeiti – Biañi – Frantzesa – Gallegua – Honddarbi – Kanayua – Molinau – Naparra – Oriotarra – Paxai.

Badira jaiotetxe, baserri eta etxe izenen bitartez jatorria adierazten dutenak: Amuntenekua – Argiñane – Arriskalletakua – Bikayonekua – Erramontxonekua – Errekitxekua – Etxetxikikua – Koxtaburukua – Londres – Maintzinekua – Miyura – Txartiku – Tximitxonekua – Xagua…

Eta beste zenbait aldiz, bitxiak iruditzen zaizkigun arren deituren laburdurez osatuak eta gaurdaino iritsi zaizkigunak: Txularra (Maritxalar deituratik eratorria izan daitekeena, esate baterako) – Ttole (Toledo) – Kortta.

Daramanaren lanbidea adierazten dutenak

Aguazil ttikiya – Alpargaterua – Andereñua – Arakiña – Argiña – Arotza – Arraiketaya – Artzaya – Barberua – Betenayua – Bikayua – Dorremi – Esneketaya – Guarda – Guardamontia – Jueza – Kaminerua – Karabinerua – Kaxuelas – Maixtra – Mandazaia – Obispua – Pelotaya – Pintoria – Pintxe – Raketista – Sakrixtaba – Sastria – Tubero – Txatarrerua – Txispas – Txorroskillerua – Txurrerua.

Dantzei eta dantzariei lotutakoak

Dantzaya – Kankan – Panddango – Turuta – Txistu – Txistulaya.

Pertsonaiak

Euskadiko erregiña – Gandi – Petain – Taison – Tito.

Beste zenbait

Dorremi – Kiriki – Kurruko – Makulo – Moneko – Neri – Pattari – Pelutxo – Titotxa – Tutillas – Txirikillo – Txitxia…

Hona gaurdaino gure artean usuen erabilitako izengoitiak.

Gaur egungo gazteen kasuan izengoiti gutxiago darabilten arren gutxi batzuek oraindik familiakoaren ezizenaz identifikatzen dira eta beste batzuk, aldiz, deituren laburduraz. Baina badira beste batzuk askoz ere ezizen modernoagoak darabiltzatenak, ingelesezkoak, esate baterako (Fisher, Piter, Txarli, Txarls, Txesman, Willy…), gizarte aldaketaren seinale garbia.

Lurra ondartu

JOXE LUIX AGIRRETXE MITXELENA

Bada gure herrian —Lezotik kanpoko inoren ahotan ez baitut inoiz entzun— aspalditik txundituta, xoratuta naukan esamolde bat, bai bere erabilera murritz eta mugatuagatik, bai bere jatorri ilunagatik; “lurra ondartu”, alegia.

Gure herriko hiztunik zaharrenei entzun izan diet beti; gure aitona-amonei, gurasoei eta gure etxepeko bizilagun zaharrenei. Bizilagunei diot, izan ere, bere erabilera testuingurua, gehienetan, sotoa eta hango eskailerak txandaka garbitu behar ziren unea izaten zen.

Alaietxek eta herriko gune historikoko etxe gehienek zurezko egitura zuten eta dute, haritz egurrez eginikoa ia denek. Ondorioz, etxeetako zorua eta sotoko zoru nahiz eskailerak ere material berekoak ziren. Egun, erratza eta fregona pasa eta berehala garbitzen ditugu, makurka eta postura txarretan ibili gabetanik. Gure aitona-amonen garaian, ordea, —amonenean, batik bat— egurrezko zorua eta eskailerak lurrean bi belaunen gainean jarri eta zurda gogorreko eskuila batez arraskatuz, eskuz garbitzen ziren. Ohiko kontua zen, beraz, etxe barnean, edota sotoan, ama edo amona edo emakume bizilaguna postura ezeroso eta txarrean, ur baldea eta xaboia bertan zituela, zorua garbitzen ikustea.

Alaietxeko eskailerak. Fotografia: Joxe Luix Agirretxe, 2017.

Lan bereziki nekosoa zela esan gabe doa. Lan zaila; aurrena eskuila uretan eta xaboietan blaitu eta, ondotik, lurra harekin gogor igurzten zuten erantsitako zikinkeria libratzeko, hartara, nahi zen garbitasun maila lortzeko. Oraindik ere aurki daitezkeen garai bateko xaboi-kozkor handi haiekin —Lagarto eta haietakoekin— egiten zuten xaboi-ura gainera. Lixiba pixka bat ere eransten ziotela uste dut. Eskuak gomazko eskularruekin babestu, makurtu eta ekin. Xaboiaz eta urez ongi igurtzi ondotik, trapu lehor batez xukatzen zuten ahalik eta ur gehiena. Gero, ateak eta leihoak zabalik utzi eta berez sikatzen zen garbitutako azalera.

Lana bukatuta, emakumea altxatzen zenean, belaunak, gerria eta lepoaldea arrunt minbera izaten zituen, eta oinaze keinuak izaten ziren aurrenekoak behintzat; gero, irribarrea, lan gogorra amaitu izanaren duintasunezko irribarrea.

Lan gogor hari esaten zitzaion lurra ondartzea. “—Zeñi tokatzen tzaio asti ontan sotoko lurra ondartzia? Goiko Irenei?” bezalako esaerak ohiko ziren gure etxeetan 70-80ko hamarraldietan, eta aurrekoetan, zer esanik ez.

Esamoldearen erabilera oso murritza eta testuinguru oso mugatukoa zen, eta jatorria, berriz, batzuetan garbitzea tokatzen zen zorua bezain iluna. Izan ere, nik behintzat, ez dut inongo hiztegitan aurkitu, saiatu naizen arren. Arestian esan bezala, gainera, egingo nuke ez diodala lezoar ez den inori inoiz aditu. Beraz, harrigarri bada ere, Lezon bakarrik erabiltzen zen edo haren erabilera berantiarrena gure herrian izan zuen esamolde baten aurrean egon gintezke. Kontraste eta ikerketa handirik egin gabe diot hori, horrek duen hanka sartzeko arrisku guztiarekin. Baina erratzeko beldur handirik gabe, esan nezake, erabilera murritz eta mugatuko esamoldea zela “Lurra ondartu”.

Nik ezagutu ez badut ere, badirudi, aipatu hamarraldietatik atzerago joz, Jaizkibelgo hondar-harri zatiak erabiltzen zituztela egurrezko zorua arraskatu eta erantsitako zikinkeria erauzteko, gantzak eta orban zailak, adibidez. Lantegi hark hondarra barreiatzen zuen zoruan eta, beraz, hortixe balizko jatorrietako bat. Kontu jakina da, halaber, itsasontzietako egurrezko zoruak garbitzeko ere hondarra erabili ohi zela, kraka erauzteko modurik eraginkorrena hura zela iritzita. Horratx, beste balizko jatorri bat, baina hortik aurrera, kieto! galderak eta ziurgabetasuna baino ez. Hiztegien hertsikeriatatik ihes egin zuen eta gure irudimena hauspotzen duen esamolde magiko eta xoragarria gure herriko euskararen ondarean.

Eskale baten gutuna ziegatik bidalita

MIGUEL ANGEL BARCENILLA LÓPEZ

Santakrutz eguna, 1889ko irailaren 14a. Urtero bezala, jende andana bildu zen Lezon; jaiak eta debozioak ekarritako jendetza, tabernak, plazak eta Santo Kristoren eliza betez. Izan ere, garai hartan, Lezoko Santo Kristoren santutegiak ospe handia zeukan inguru zabal bateko herrietan; Gipuzkoa osotik, Nafarroatik eta Lapurditik pertsona anitz hurbildu ohi ziren basilikara otoitz egitera, ezkontzera edo dohain zein laguntza eske, bereziki Santakrutzetako erromeria egunean.

Aipatutako egunean, ordea, baziren Lezon jai giroaren partaide ez ziren hiru pertsona gutxienez, herriko kartzelan giltzapean sartuta baitzeuden. Eskale ziren hirurak, eta kalean eskean ibiltzeagatik eguerdian atxilotutakoak.

Haietako batek, arratsaldean gutun bat idatzi zion herriko alkateari bere ezbeharraren berri emateko,

Gutunaren idazleak Cipriano Pinedo zuen izena. 28 urteko arabarra zen. Eskutitzaren hasieran Ciprianok adierazten zuen tristea zela pobrea izatea, baina are gehiago ezindua ere izatea, bera bezala. Bere hitzetan, Bilboko meategietan egin zuen lan aurreko urteetan, gogo biziz, hargin eginkizunetan zehazki, baina ezbehar baten ondorioz, ezkerreko hanka galdu zuen, behin-betiko lanerako ezgauza geratuz. Eta egoera hartan “zer esperantza geratzen zitzaidan?”, kexatzen zen gizajoa bere idatzian.

Gure eskaleak alkateari galdetzen zion ea onartuko zukeen bere semeetako batek hanka bat galduz gero, jan ahal izateko limosna huts bat eskatzeagatik kartzelaratzea, lapur handiak eta kriminalak bezala.

Eskean ibiltzeagatik, preso hartu zutela idatzi zuen Ciprianok, baina gurasoen faltan beste baliabiderik ez zuenez, adierazten zuen halako atxiloketak ekidin ahal izateko geratzen zitzaion irtenbide bakarra bere burua hiltzea zela.

Aipatutako guztiagatik alkateari eskatzen zion bere egoera triste eta etsita azter zezan, aske utz zitzatela hiru koitaduak, ala hori agindu ezean, jateko eta edateko zerbait eman ziezaiela, izan ere, hiruetako bik ez zuten egun osoan ezer jan.

Ez dago jasota zenbat egun eman zituzten eskaleek herriko ziegetan. Seguruenik, gutxi batzuk, izan ere, 1851. urteko Gipuzkoako sorosle-etxeetako araudian, artean indarrean zegoena, 6. artikuluan xedatzen zuenaren arabera, kalean ibilitako eskaleak atxilotu beharko zituzten herri agintariek eta gipuzkoarrak baziren, bere barrutiko sorosle-etxera eraman behar zirela, baina kanpotarrak baziren, Cipriano kasu, errepidetik zuzenean edo herriz herri eta ziegaz ziega, Gipuzkoatik kanpora eraman behar zituela justiziak. Horrez gain, urte bereko zirkular batean Aldundiak herriko alkateak behartzen zituen xede hau gogor betearaztera, hitz horiekin zehatz-mehatz: “Los Sres. alcaldes quedan en la obligación de impedir la postulación y vagancia de los pobres en la forma y por los medios que marca el artículo 6º del Reglamento. La provincia mirará con el mayor desagrado el abandono o tibieza que se observe en el desempeño de esta importante obligación.”

Ciprianoren eta bi bere kideen kartzelatzea ez zen, antza, salbuespen garai hartan, Estatu Liberalak, Gipuzkoako Aldundia barne, muturreko pobreziaren aurrean erakutsi zuen jokabidea ikusita.

Lezoko udaletxea. Posta txartel zaharra: Lezoko udal liburutegia.

Esan dezagun, Erdi Aroan zein Antzinako Erregimenaren garaian karitate pribatuaren ekintzetan oinarritzen zela pobreen zaintzako sarea, batez ere, kristau sinesmenek eragindako limosna eta testamentu dohaintzen bitartez sortutako benefizentzia instituzioek osatuta. Eta espero zitekeen moduan, hauetako gehienak Elizaren ardurapean. Sistema hori XVIII. mendearen bukaeran hasi zen higatzen, Ilustratuek bultzatutako sekularizazio eta erreformen ondorioz. Gero, XIX. mendeko lehenengo hamarraldietan, Estatu Liberalak bultzatutako desamortizazioek ia erabat hondatu zuten antzinako karitate-erakunde sarea. Estatuak ez zuen, ordea, bere aldetik aukera berririk sortu 40ko hamarraldira arte.

Izan ere, 1845. urte arte Estatu Liberalak ez zuen bere ardurapean hartu pobrezia larriaren auzia, urteko urtarrilaren 8ko legea xedatu arte, alegia. Lau urte geroago argitaratutako “Ley General de Beneficencia” delakoa aurrekoa osatzeko etorriko zen. Bi arau hauen bidez eratutako ongintza eskema berriak Probintziei eta udalei eman zien gai honetarako eskumena eta oinarrizko ardura: Probintzia Aldundiak Amatasun eta Kaxako Umeentzako Etxe bat, Miserikordia-etxe eta eri pobreentzako ospitale bana eraiki eta finantzatu beharko zituen, gutxienez. Udalek, berriz, igarotze pobreak eta eriak zaintzeko ardura eta lekuko familia txiroei mediku laguntza emateko ardura zuten. Estatuak, bere aldetik, hau guztia gainbegiratzearen ardura hartu zuen bere gain.

Dena den, benefizentzia liberalak antzinako sistemaren irizpideei eutsi zien sare berria eraikitzeko: txiro talde berberak hartu zituen kontuan, hau da umeak, adinekoak, gaixoak eta ezinduak, industria guneetan hedatzen ari zen pobrezia berriaz ahaztuz. Gainera, lege berriek karitate pribatuaren dohaintzak onartu zituen instituzio publikoetako aurrekontuen urritasuna osatzeko, baita karitate-etxe pribatuen hedapena ere, elizarenak gehienak. Hori bai, benefizentzia sistema liberala Estatuaren egitura administratibo berriari egokitua eraiki beharko zen eta ongintza partikularra Estatuaren inspekzioaren menpe jarri zuten itxuraz.

Estatuak lege berria ezarri bezain pronto, Gipuzkoako Aldundiak gogor eta bizkor ekin zion benefizentzia sarea gorpuzteari, eta, 1847 eta 1849ko Batzar Nagusiek hartutako akordioak betez, lau sorosle-etxe eraiki zituen Donostian, Tolosan, Azpeitian eta Arrasaten, Barruti Judizial bakoitzean bana. Dena den, Gipuzkoako herri batzuetan bazeuden aurretik udal ospitale edo Miserikordia-etxeak, baina lekuko pobreen eta erien zerbitzurako soilik. Herri askotan, aldiz, ez zegoen halakorik, Lezon esaterako. Barrutiko etxe berrien sorkuntzaren ondorioz, Aldundiak probintziako leku guztietara hedatu nahi zuen sarea. Hala, lehendik ospitalerik edo sorosle-etxerik ez zeukaten udalek herriko pobreak barrutiko etxera bidali ahal zituzten eta, beraz, eske ibiltzearen debekua probintziako herri guztietara hedatu zen. Nabari da Aldundiko agintarien grina zela eskale eta txiroak kaletik ateratzea, pobreen agerikotasunak eta elkartzeak sortzen zien susmo txarrak eraginda. Horrekin batera, pobreak moralizatzea zuen helburu giltzapean nahitaez sartzeak.

Aldundiaren eta Batzar Nagusietako txostenetan, zirkularretan zein arauetan, behin eta berriz lotzen zen txirotasuna alferkeriarekin, nagikeriarekin eta moral gabeziarekin. Adibidez, Hondarribiko San Gabriel ospitaleko arautegiak xedatzen zuen ospitaleko kudeatzailea zen Erakundeak, “Junta de Beneficencia” delakoak, herrian eskean ibiltzea eta alferkeria debekatzea ere oinarrizko eginkizun zituela; Gipuzkoako Sorosle-etxeko arautegian agindu zen pobreen alferkeria zein eskean ibiltzea debekatuta geratu zela probintzia osoan; Aldundiaren 1851ko urtarrilaren 27ko zirkular batean esaten zen barrutiko sorosle-etxeen eraikuntzaren ondorioz benetako pobrezia lagunduko zela eta, aldi berean, Gipuzkoatik deserriratuko zela alferkeria zein nagikeria, eskalez mozorrotuta agertzen ziren jokabideak. Tankerako adierazpenak agertzen ziren behin eta berriz tokiko benefizentzia arautegietan, ageriko pobrezia edo eskean ibiltzea beti nagikeriarekin eta alferkeriarekin lotuz.

Estigmatizazio honetaz baliatu zen Aldundia txiroak kaleetatik ateratzeko, indarrez, beharrezkoa zenean, eta segidan sorosle-etxe batean giltzapean sartzeko. Izan ere, etxe haietan sartutako txiroak ezin ziren kalera atera, igandeetan mezetara joateko salbu; diziplina gogorra eta intimitaterik eza jasaten zuten, hau guztia koitaduak moralitatearen bidera eramateko eta, gaixorik izan ezean, derrigorrezko lana egin behar zuten barneko tailerretan. Barrutiko Sorosle-etxean, adibidez, bazeuden okindegia, eta txokolategia, horiez gain, erreria, aroztegia, iturgintza, zinka, beruna eta zapatagintza tailerrak, denak barneko pobreek landutakoak.

Beste alde batetik, Ciprianoren eskutitzak agerian uzten zuen Estatu Liberalaren utzikeria pobrezia berriaren aurrean, industrializazioak eragindako txirotasun berriaren aurrean, alegia.

Oarsoaldeko industrializazioak, Errenterian eta Pasaiako portuan errotua garai hartan, fabriketako langileen kopurua handitzea ekarri zuen eskualde osoan, Lezon ere bai. Garapen industrialak kapitalismoaren arauak hedatzen eta indartzen lagundu zuen garaiko gizartean. Esan behar da industriak aberastasuna areagotu zuela eskualdean, baina azpimarratu behar da, era berean, gutxi batzuen onurarako izan zela, izan ere, pobreen kopurua handitu egin zen industria-garapenarekin batera. Emakume aurpegia zeukan antzinako pobrezia emakumeena bihurtu zen liberalismo garaian. Edadetuek eta umeek ere txiro multzo garrantzitsuak izaten jarraitu zuten, baina ez bakarrak. Soldata eskasaren ondorioz, langile familia gehienak biziraupenaren mugan bizi ziren, eta edozein ezbehar, txikia izanda ere, nahikoa zen txirotasun gorriaren putzura eramateko langilea eta familia osoa, aldi baterako askotan, baina batzuetan betiko. Hor dago Ciprianoaren etsenplua.

Dotrina liberalari eutsiz, Estatuak, industria askatasuna aldarrikatuta, ez zuen esku hartu lan harremanen auzian, merkatuaren eta ekonomia-lehiaren arauek arazo guztiak berez konponduko zituztelakoan. Horregatik, ez zegoen lan-kontratuei buruzko legerik eta lana ematea nahiz kaleratzea enpresaburuen esku zeuden erabat. Gaixotasun edo istripuen ondorioz edo enpresaren interesak hala eskatuta langileak kaleratzen ziren, soldatarik eta diru-sarrerarik gabe utziz. Ez zegoen Estatuak bermatutako gizarte-segurantza publikorik, ezta gaixotasun, istripu edo zahartzaro asegururik ere. Urte hauetan, preseski, hasi ziren eragile batzuk Elkar Laguntzarako Sozietateak behetik antolatzen, ezbeharren ondorioak leuntzeko baliabide gisa. Alderdi Liberalak sortu zuen lehena 1890. urtean Errenterian bere partaideentzat; hurrengo urtean Langile Katolikoen Elkarteak eratu zuen berea eta 1894. urtean La Iberica (Olibet) enpresak jarri zuen martxan beste bat bere langileentzat. Sozietate haietako bazkideek hileko kuota baten truke (Olibeten, adibidez, egun erdiko soldata ordaintzen zioten hilero aseguru-kaxari) eritasun-asegurua (gaixoak mediku-laguntza zein soldata erdia jasotzen du egunero) eta bizi asegurua zituzten.

Bestalde, industria-eremu berrietan muturreko pobrezian erortzeko arriskua nabarmenagoa zen antzinako gizartean edo garaiko landa-eremuetan baino. Industria-hirietan sendi nuklearra zen nagusi, eta hori, ezbeharrei aurre egiteko, familia tradizional zabala baino ahulagoa da. Gainera industria-langile asko etorkinak ziren, senide eta auzo-loturak urrun utzi zituztenak beraien babesa jasotzeko. Hori zen, aipatzearren, Ciprianoaren egoera eta beste askorena ere bai.

Hau esanda, aipa ditzakegu Lezon bertan garai hartan jasotako kasu batzuk, Lezoko Udalari laguntza eskatu ziotenak, hain zuzen ere. 1888ko uztailaren 12an Juan Bautista Cipriani Tortosak eskaera bat bidali zion udalari laguntza eske familia elikatu ahal izateko. Jatorriz Malagakoa zen, 32 urtekoa, ezkondua eta seme-alabak zituena. Donibane kalean bizi zen eta Antxoko tren geltokian jornalari ibilia, baina lan-istripu baten ondorioz urtarrilaren 4az geroztik oheratuta zegoen, lan egiteko ezinduta, eta soldatarik gabe. Horren ondorioz, bere hitzetan, “se halla en las últimas miserias, sin poder alimentar siquiera, por no tener recursos de ningún género, para sí, su mujer é hijos”.

Hurrengo urtean, 1889an, alegia, martxoan, José Vicente Olasagastik, Juantonea baserrian bizi zenak, laguntza eskatu zion udalari Juan Ignacio Lizarazu koinatarentzat, hura ere baserri berean bizi zena. Lanerako ezindua zegoen istripu baten ondorioz. Antxoko kaian lanean ari zela, ontzi batean hain zuzen ere, eskotilatik erori zen eta zauri anitz izan zituen, besteak beste, hanka bat hautsi zitzaion.

1892. urtean, Manuela Ezdalak eskatu zuen laguntza. Idatzi zuenaren arabera, bere senarra Ignacio Begiristainen soldatatik bizi ziren bost senide, baina Ignacio elbarri geratu orduko familia premia larrian gertatu zen. Beste idazki baten bidez jakin dugu hiru urte geroago Ignaciok ezinduta jarraitzen zuela, baina artean Manuelak lan egin zuen Pasaiako petrolio lantegian.

1896ko martxoren 26an José Manuel Olaizolak, alarguna, Donibane kalean bizi zenak, udalari eskatu zion bere ezbeharra leuntzeko laguntza bat. Osasun txarragatik ezin zuen lan egin, eta auzokideen laguntzari esker bizi zen.

Hurrengo urteko otsailaren 19an José Ignacio Ezkurrak azaldu zuen bere arreba Juana Antonia, alarguna, Lezokoa, aspalditik zegoela Donostiako Sorosle-etxean sartuta. Anaiak jasota zeuzkan etxean arrebaren sei seme-alabak, baina bere familia ere ugaria zenez, eskatzen zuen Lezoko Udalak eskaera bat izapide egin zezan Donostiako Sorosle-etxeak onar zitzan ilobetako bi, 6 eta 8 urteko mutilak, hain zuzen ere.

Hauek dira garai hartako udal agirietan agertzen diren eskaerak, baina baliteke hori icebergaren muturra baino ez izatea. Pentsa daiteke sendi anitz noiz edo noiz gizonaren soldatarik gabe geratuko zirela, premia larrian, baina udalari laguntza eskatu baino lehen beste aukera batzuk bilatzen ziren maiz egoera gogorretik ateratzeko. Lehen ikusi dugu Juan Ignacio Lizarazuk eta Juana Antonio Ezkurrak senideen laguntza izan zutela udalera jo baino lehen eta José Manuel Olaizolak, auzokideena. Askotan, halako laguntzei eutsiko zietela kontu ziurra da, udalera jo gabe. Besteetan, emaztea edo ume bat fabriketan lan egitera sartzea zen irteera, hor da Manuela Ezdalaren adibidea, edo dendetan zein etxeetan neskame gisa hastea. Batzuetan etxeko gelaren bat alokatzea zen diru pixka bat biltzeko bidea. Dena den, udalaren laguntza zein aipatutako beste aukera guztiak ez ziren gehienetan nahikoa pobrezia egoeratik ateratzeko, larritasuna leuntzeko baizik. Hor da aipatutako Manuela Ezdalaren kasua, fabrika batean lan egiten zuenarena. Emakumeak lanpostu bat lortuz gero, egoera arindu zezakeen, baina ez erabat konpondu, emakumeen soldata gizonaren erdia besterik ez baitzen, eta umearena dezentez txikiagoa. Errenterian, 1898. urtean, gizon peoiaren batez besteko urteko soldata 770 pezetakoa zen. Emakumeena 406 pezetakoa eta umearena 261 pezetakoa. Lau pertsonako sendiaren elikadurak gutxienez 672 pezeta eskatzen zuen urtero.

Ematen du ere noiz behinka eskean ibiltzea aterabide bat zela batzuentzat. 1903ko Aldundiko zirkular batek esaten zuen eskaleen kopuruak gora egin zuela nabarmen Gipuzkoako herrietan, batez ere, kanpoko jendearen kopuruak. Ondorioz, Aldundiak eskatzen zien herri agintariei lagun ziezaietela mikeleteei alferkeria eta eskea Gipuzkoatik desagerrarazten. 1906ko abuztuaren 27ko beste zirkular batean, gogorarazten zaie alkateei eskean ibiltzeko baimena eman ahal zutela, baina bertakoei bakarrik. Aldundiaren iritziz, alkateek gehiegikeriatan erori ziren baimenak emateko orduan, eta zorrotzago ibiltzea eskatzen zien, bizio, alferkeria eta krimena ere karitatearekin ez nahasteko.

Antza denez, 1906an, alkate batzuk ez ziren 1889ko Lezoko alkatea bezain zorrotzak izan.

ERREFERENTZIAK

Eskalearen eskutitza ikus daiteke Lezoko Udal Artxibategian (LUA), SIG 07/09 paper-sortan.

Udalari laguntza eskaerak: LUA SIG 19/01ean

Garaiko Gipuzkoako sorosle-etxeko arautegia ikus daiteke www.memoriadigitalvasca.es/handle/10357/5062.

Ongintza sareari buruz: Jose Antonio Recondo, Medicina y Beneficencia: Guipúzcoa y Tolosa, siglos XII-XX. Área Larrondo Ilundain, 2008.

Pobreen biziraupen estrategiei buruz, batez ere, emakumeenak: Lola Valverde Lamsfus, “Estrategias de supervivencia de las mujeres pobres en Guipúzcoa. Los casos de San Sebastián y Tolosa (1885-1915)”. Historia Contemporánea nº 44. 2012.

Garaiko eskualdeko langileen egoerari buruz: Miguel Angel Barcenilla, La Pequeña Manchester. Origen y consolidación de un núcleo industrial guipuzcoano. Errenteria (1845-1905). Errenteria Gipuzkoako Foru Aldundia, 2000.

“Dontomaseneko Atanasio” soinu-jolea

JOXE LUIX AGIRRETXE MITXELENA

Gure aitonak eta haren bi senidek dultzaina piezekin 1927an grabatu zituzten gomalakazko diskoen peskizan, ezustekotik ezustekora, nenbilela, Agirretxetarrek, nola edo hala, aurretik ere Lezorekin harremana izan zutela ikasi nuen pozarren. Haiek grabatutako diskoetako batean, euren dultzaina piezaz gain, “Lezotarra” ezizeneko soinu-jole baten fandango bat zegoen: “Neskazarren fandangua”. Hura ezusteko atsegina!

Berehala ekin nion soinu-jole, itxura guztietara, lezoar haren arrastoa bilatzeari. Izan ere, izena eta lehenengo abizena diskoaren galletan bertan adierazita zeuden arren, inoiz ez nuen haren berririk izan. Honokoa zioen diskoaren galletan:

“Ariñ-ariñ”. Por los Gaiteros de Regil – “Neskazarren fandangua” (Solo de acordeón) Por Atanasio Berasarte “Lezotarra”. REGAL – RS 900. (78 rpm).

 

Juan Iñurrietak 1923ko abuztuaren 30ean Donostian sortutako Columbia Gramophone Company SAEk Regal zigilua erabili zuen, 1924tik aurrera, euskal musika grabatzeko eta kaleratzeko. Garaiko trikitilarien, bertsolarien, dultzaineroen, soinu-joleen, abesbatzen eta abarren errepertorioetako piezak grabatu zituen; tartean, Atanasio Berasarterenak eta “Gaiteros de Regil” bezala ageri diren Agirretxe anaienak.

Atanasio Berasarte, soinu handia eskuetan duela. Fotografia: Agustina Pontesta.

Atanasio Berasarte Garbizu Lezon sortu zen 1889ko irailaren 26an eta Mª Josefa Imaz Urrestarazu ataundarrarekin ezkondu zen 1916ko irailaren 7an. Bikoteak 11 seme-alaba izan zituen eta haietako bat, Julian, herriko etxeko zinegotzi izan zen. “Dontomaseneko Atanasio” esanda ezagutzen zuten herrian soinu-jolea eta makina bat emanaldi egina izan behar zuen. 20ko eta 30eko hamarraldietan herriko gizasemeek egin ohi zituzten txangoetako fotografietan maiz ageri da behintzat Atanasio, soinu handia aldean duela. Bera zen, antza, garai hartan herriko soinu-jole “ofiziala”. Atanasio Berasarte Lezoko bere etxean hil zen, 1957ko abenduaren 22an.

Atanasio Berasarte, soinu handia eskuetan duela. Fotografia: Agustina Pontesta.

Bitxiak gertatzen dira gero patuaren joan-etorriak! Urteen buruan, disko hura grabatu zutenen ondorengoak, bai batzuenak eta bai bestearenak Lezoko etxe beraren teilatupean bizi izan ziren, Alaietxen, alegia; denboraren eta espazioaren legeei desafio egin baliete bezala.

Zurrunbilo amaigabea (Inaxio Tarragona oroituz)

LANDER ZURUTUZA SUNSUNDEGI

Inaxio Tarragona Artola (Lezo, 1959-2006). Fotografia: Inaxioren lagunak / Lezoko udal liburutegia.

Zerk bultza ote zuen muturreko erabaki hura hartzera? Ezin jakin. Edo bai. Dena dela urte asko zeramatzan jada jendartetik at. Robinson démodé baten antzera. Oihaneko txabolan bakartuta, uda izan ala negu. Argizariz zipristindutako komiki, liburu eta egunkari zaharren artean bizi zen.

—Ez zegok aberririk, norberaren deserria besterik —bota zidan azkenekoz elkar ikusi genuenean. Zorion irlak, une hautatuak. Deus gehiagorik ez. Ordurako bagenekien eternitatearen aspergarritasunak kezkatzen zuela gehien.

Zibilizazioa gorrotatzen zuen. Ametsak ez zitzaizkion kabitzen hiriko lau hormen artean, nonbait. Eta, herrira jaisten zen aldi urrietan, bere pentsamendu akrata barreiatzen zuen haizearen mendeko orri solteetan. Elizako atarian zelofanez itsatsita. Edo taberna zuloko lainopean errezitatuta, kanabisa eta garagardoa lagun. Poliziak, politikariak eta apaizak zituen beti dianaren erdian, Eliza eta Estatua, hitzezko gezien hartzaile. Baina poetika oso bat eskainiko zion era berean ezpain gorriko puta galantari, emakume ehiztari edo zezenzale amorratuari. Edonori. Nahiz eta hitz samurrenak txabola ondoko olatu arteko sirena kuttunarentzat izan —itsasoa beti alboan, fisikoki eta metafisikoki—. Zurrunbilo amaigabean elkar batzeko itxaropenak oraino bizirik zirauenean.

Salbazioa ez zuen bilatu horma iluneko eliz zaharrean, pipiak jandako santuen artean. Ezta kontsumismoan ere —modako erlijio horretan—. Nihil obstat, natura bere osotasunean. Ihesaren jomuga, helburua.

Zubitxoko labaderoa

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

Antzinako argazkiez dakigu gure herri-gunearen ekialdea urez blai zegoela; Jaizkibeldik jaisten ziren Iparragirre erreka, Maintzine erreka… denak Zubitxo errekara zihoazela, gero, Arraitokitik barrena kaira bideratzeko. Nonahi zeuden, beraz, arroilak, errekatxoak, sagardiz, belardiz eta baratzez inguraturik.

Zubitxoko erreka. Posta txartel zaharra: Mari Jose Intxaurrandieta / Lezoko Udala.

Oraingo honetan, Zubitxo aldeko inguru horretan Jaizkibeldik jaisten zen urak sortzen zuen Iparragirre errekatxoaz arituko gara, joan den mendean zehar garbiketa eta gobada egiteko erabilia zena gehienbat.

Iparragirre errekatxo horren ubidean antolatutako harri aska hura sagardiz eta baratzez inguratua zegoen, bere iturritxo eta guzti; Txulotxo iturria, hara biltzen ziren emakume eta haurren egarria asetzeko. Beraz, toki ezin hobea gobada garbitu, eguzkitan zabaldu eta lehortu bitartean tertulian aritzeko.

Labaderoa edo gobada-tokia, argazkian ikus daitekeenez, alde banatan zituen hamar-hamabi gobarriz edo gobada marruskatzeko harriz osatua zegoen; erdi parean zubitxo antzeko pasabide bat zuen eta teilatu batez estalia zegoen. Aurrez aurre, kanposantura zihoan bidea zuen eta, beraz, ohikoa izaten zen emakumeak garbitzen ari ziren bitartean hilberriren bat kanposantura zeraman segizioa pasatzea. Halakoetan, dena bertan behera utzi, zutitu eta errespetu osoz, otoitzez, agurtuko zuten defuntua. Azkenik, atzeko aldean beste putzu itxi bat ere bazuen gobara-lekuak, behiek ur garbia edan zezaten.

Arropa garbitzea emakumeen egitekoa zenez, batzuek goizean goizetik joaten ziren gobada-harri hoberena hartzeko, eta besteak aldiz, arratsaldez edota norberari ongien zetorkion unean, baina, beti ere gobadaren arabera eta gobada-harririk onena aukeratu ondoren, garbiketarekin hasiko ziren.

Oso gutxitan egoten zen hutsik, ia egunero baitzegoen emakumeren bat goiza izan ala arratsaldea izan. Arropa mota guztiak garbitzen zituzten gobada-tokian; arrantzaleenak, baserritarrenak eta abar, baina ohiko, eguneroko erabiltzaileak inguruan bizi zirenak izaten ziren gehienetan, nahiz eta herriko gainontzeko emakumeek ere, arropa handia zutenean —maindireak, mantak…—, han garbitzen zuten. Ikustekoa izaten zen, mantak eta horrelako arropa handiak garbitu behar zituztenean, xaboi urez betetako balde handi batean nola sartzen zituzten, eta oin hutsik jarri eta bertan zegoen arropa zapla! zapla!, zapaldu ondoren handik atera eta bi lagunen artean ureztatu ondoren kanposantu bideko karraskiloetan lehortzeko nola botatzen zituzten. Kanposantuko bideak merkatu itxura hartzen zuen orduan.

Labaderoa. Fotografia: Agustina Pontesta Garmendia.

Beste gainontzeko arropa txikiak, berriz, aurrena, arropa busti, marruskatu eta belarretan botatzen zituzten eta eguzkitan zabaltzen zituzten bitartean, xaboi-ura botatzen hasten ziren gainera zuritu zitezen, gero berriz ere uretan pasatzeko. Gobada, buru gainean eta baldeetan garraiatzen zuten bertara, nahiz eta beste zenbaitek astoak erabili horretarako. Eta askotan, goizean goiz joaten zena, zorteak laguntzen bazion —eguraldi ona egiten bazuen alegia—, arratsaldean gobada lehorrarekin etxeratuko zen.

Ez dugu ahaztu behar denbora berean emakumeen bilgune ere izaten zela askotan, bakoitzak zekiena irakasten ziotela elkarri, joste-lanetan, sukaldaritzan, bertso-kantuan… edota kontu kontari aritzen ziren besterik gabe. Lana ikaragarria izango zen baina bazekiten ahal zuten eramangarrien egiten ere.

Eta guztien artean ongien pasatzen zutenak (genuenak), batzuek besteek baino hobeto, jakina, haur eta gaztetxoak ginen; herriko neska-mutikoen jolas tokiaz gain, “piszina” ere bai baitzen labaderoa.

Guk ezagutu dugun labaderoa garbitokia baino zerbait gehiago zen guretzat. Ez zuen inolako antzik gaur egun belarrez beteta dagoen errekatxo zikinarekin. Zakarias iturginak garbitzen zuen errekatxoa udalaren aginduz. Batzuetan amarekin eta besteetan senide eta lagunekin arratsaldeak pasatzen genituen uretan blai eta etxe gehienetan dutxarik ez zenez, putzuan dutxatzen ahalegintzen zenik ere bazen. Bertara joaten zenak beti aurkitzen zuen jolasteko zereginen bat; etxeko xardexkaz edo tenedoreaz aingirak harrapatzen iaioa izaten zenik ere bazen bat baino gehiago eta gero afaria egiteko erabiliko zituztenak, eta bien bitartean, besteok haiei begira nola harrapatzen zituzten.

Edota, Maxi Garciak —Rosiren senarrak— harea eta guzti zuen hondartzatxo modukoa prestatzen zuenean bezalaxe, ez zegoen hondartza hoberik, bainu jantziak jantzi, merienda hartu eta jolastera, eguzkia hartzen genuen bitartean. Ondoren goizean emakumeek utzitako xaboi puskekin garbitu eta etxeratzerakoan jada dutxatuta. Eta bestela berriz, inguruko sagardi eta Leturiaren fruta-arboletara igo eta sagar, udare eta abar hartu eta haiek janez.

Eta oroitzapen denetan erakargarrienetakoa, amak etxeratzean euren seme-alabei sorginei buruzko ipuinak kontatu eta biharamunean elkarri kontu kontari erabiltzen zirenak, esate baterako. Askotan maindireak eguzkitan zabaldu eta gero, lehortu eta jasotzerakoan, norberarena ez zen besteren bat jasotzen zuen emakumerik izango zen nonbait eta zer asmatuko horren bueltan eta Jaizkibeldik jaisten zirela sorginak lapurtzera… Eta Jaizkibelgo emakume xahar bat edo beste herrian ibiltzen zirenez, sorginak haiekin identifikatzen genituen, ondorioz, guk sorgintzat genituenak emakume arruntak ziren.

Horregatik, labaderoa desagertzearekin batera gure historiaren zati bat galdu dugu, garbitoki soil bat baino zerbait gehiago zelako lezoarrontzat.

Labaderoa gaur egun. Fotografia: Agustina Pontesta Garmendia.