Munttar negarrez da. Agur, Joxeba, Urdalamartako itzaina!

XABIER DORRONSORO AMIANO

Joxeba Garmendia Gaztelumendi (Lezo, 1933-2023), etxeko idi parearekin lanean. Fotografia: Lander Zurutuza, 2019/07/16.

Zail egiten zait une honetan sentitzen dudan guztia antolatzen, baina ahal dudan bezain zintzoen egiten saiatuko naiz. Izan ere, zu, izan zarena Lezorentzat…! Lezo baserritarra, Lezo itsastarra, Lezo kaletarra bizi eta maitatzen dugunok, uste dut, urte batzuen ondotik, ohartuko garela ixil askoan zer eman diguzun.

Jaizkibelen pare bat ordu baino gehiago pasatakoa naiz; nire amonaren lehengusu bazinen ere, urrun sentitzen zintudan, eta eguneroko tokatu beharrak elkar ezagutzera eraman gintuen. Ni goiko plazako probalekuko bizilaguna izateak, plazan ibiltzen zinela, zu mirestera eraman ninduen, probatan itzain zinela.

Plazak utzita zenituela, 2015ean, herriko baserritarren eguneko ferian jotako trumoi eta tximista egunak zure miatxua —bigantxa— izutu eta hura biltzen lagundu izanak, zu eta etxekoak ezagutzeko modua eman zidan; nik heldu eta plazara zintzo iritsi zen, baita Txerrimuñora, kamioia zain zen lekura ere.

Orduz gero, gazte arrogantziak utzi eta zure egunerokotasunari gehiago erreparatu nion, egunero herriko bizilagunei etxeko esnea saltzera jaitsi, ardi saldoa gobernatu, tomate denboran tomateak, gaztak egin eta saldu, sagar bikainak bildu, irasagarra, idiak uztartu eta belarretara edo iñorkiñetara joan —abereen azpitarako iratze edota ote sikua lezoarrez—… Jaizkibeldik, eta Jaizkibelgo biztanleentzat.

Herri–bideen arazoekin ere zurea tinko eta duintasunez defendatu zenuen, garairik gogorrenetan, eta baserritar eta laborariak zure inguruan biltzeko gaitasuna izan zenuen. Egiak bide bakarra duelako.

Bihotzez, eskerrak eman behar dizkizut, ikasgai guztiengatik; koherentziaz (lanean ere motor ibilgailurik gabe), lurretik eta lurrarentzako bizitzea zer den erakusteagatik, egiazko lera eta gainerako ohitura zaharrak egunero erakusteagatik, eguneroko lanak, txinaurri lanak bere fruituak ematen dituela erakusteagatik.

P.D.: Zaude lasai! Beste modu batera bada ere, etxekoengandik hasita, badira Lezon laborantzan, ganaduzaintzan eta sagardogintzan ongi dabiltzan familiak. Negu honetan Munttar negarrez ari da, zuk erakutsiarekin, maiatzeko belar punttak berriz ere badatoz, eroritako zuhaitza, berriz ere muskilduko da!

Urdalamartako idiak. Lan molde baten azkena

LANDER ZURUTUZA SUNSUNDEGI

(2008ko irailak 3) Uda hartan, urtero bezala, Urdalamarta baserrikoek belar mozketa egin zuten Jaizkibelgo goi lurretako Mugitarko soroan. Belar uzta hori, etxeko behi eta ardien neguko bazka eta azpitarako zuten. Beheko belar soro eta iratzelekuek emandakoaren osagarri. Joxe Garmendia itzainak (Lezo, 1933) zortzi biaje egin zituen etxeko idi parearekin, Txato eta Gorriarekin, Urdalamartaburu eta Tiñelun barrena. Aste bakar batean, iraileko lehenengoan, bost biaje. Eta azken belar zama irailaren 10ean eraman zuen. Bost meta osatu zituzten guztira hark, haren bi alabek eta koinatuak.

“Esneketayak”, Olazarko Poloni

JOXE LUIX AGIRRETXE MITXELENA

Desagertzear diren lanbide eta jarduerekin dokumentalak egiteko joera aski zabaldua dago gure Euskal Herri honetan. Ez litzateke, berez, joera txarra bizibide edota bizimodu bat betiko galtzen ari den seinale tristea ez balitz. Ziurrenik, ordea, hala izan behar duelako gertatuko da hori. Gizakiaren eboluzioaren, bilakaeraren halabeharrez, noski. Ordaindu beharreko zorra. Zenbat gauza ez ote dira galdu historiaren joanean, hurrena zetorrenaren gurpilak harrapatuta… Lezon esneketan aritzen ziren esneketariak dira horietako bat. Eguraldi euritsuak etxezuloan errendituta, lozorroan nengoela, Olazar baserriko Poloni Sistiaga Garmendia (1921-1991) etorri zait gogora; gure familia esnez hornitzen zuen emakume langile eta atsegina.

Gure haur denboran, eguneroko kontua zen, goizean goiz, baserritarrak esnea etxez etxe partitzera, saltzera kalera jaistea. Gerora “Lanroberrak” eta autoak nagusitu baziren ere, 70eko hamarraldiaren erdialdean astoak eta mandoak erabiltzen zituzten esneketariek esnea baserritik kalera garraiatzeko. Albo banatan saski handi batzuk izaten zituen tramankulua jartzen zieten bizkarrean abereei eta haietan marmitak sartzen zituzten. Asto eta mandoak herriko kaleetako paretetan ugari ziren burdinazko uztaietan lotzen zituzten —Kale Nagusian, Atzekoatean, Txutxoko maldan eta Donibane kalean, batik bat—, eurek partiketa egin bitartean. Eta, jakina, herriko haurrek abere haiekin era guztietako bihurrikeriak egiteko aukera izaten zuten tarte horretan… Baserrira bueltan, abereen bizkar gaineko saskietan, dendetan erosi eta emandako produktuak, ogi zaharrak eta abar eramaten zituzten, marmita hutsekin batera. Astoarekin herrira etortzen ezagutu dugun azkena Kaxernako Balentina Zabala izango zen, oker ez banago.

Kaserna baserriko Balentina Zabala (Lezo). Fotografia: Lander Zurutuza, 2003.

Deigarri gertatzen da gainera, gaurko begietatik ikusita, bederenik, etxepe bereko familia guztiek ez zutela esne hornitzaile bera izaten. Hau da, familia bakoitzak esneketari jakin batekin egiten zuen tratua, hark, egunero, etxera esne jetzi berria ekar ziezaion. Gure etxean, Alaietxen, esaterako, gogoan dut familia batzuengana Olazarko Poloni Sistiaga etortzen zela; beste batzuengana, berriz, Minkurako Mikel Labandibar —Poloni ezinduz geroztik, gurera ere bai—; eta Eguzkitzako Bixenta Gonzalez, beste ate batzuetara.

Goizero tenore bertsuan etortzen ziren, eta etxean inork geratu behar ez bazuen, eltzea sotoan, atearen oinean, uztea aski izaten zen; etxera etorritakoan, esnea hantxe aurkituko zenuen eta. Ni ikastolara ateratzeko unean harrapatu ohi ninduen gehienetan Poloniren txirrin hotsak. Eta pixka bat aurreratzen bazen, berriz, gosaltzen igual. Herriko eta han-hemengo berri eraman ohi zuten etxeetara gizon-emakume haiek. Polonik esne marmita eta kider luzeko antuxun hura maneiatzeko zeukan abilezia gustatu egiten zitzaidan, ez zuen kanpora tantarik ere isurtzen. Tontotuta bezala, begira-begira egoten nintzaion lantegi hari. ”Segi eskolara! Berandatuko zaik eta!”, botako zidan orduan Polonik eta amak, buruarekin, baietz erantzungo zuen.

Gogoan dut, halaber, esne hura ezin izaten zela bere hartan edan; egosi egin behar izaten zen, irakin, alegia. Esnea nola egosten zen ikusteko aukera bakarra jai egunetan izaten nuen eta orain txikikeriatzat joko genukeen xehetasun hori ere ikuskizuna zen gure adinekoentzat, niretzat, behintzat, bai. Adi erreparatu behar izaten zitzaion eltzeari; izan ere, deskuidatuz gero, aguro egiten zuen gainezka esnegain lodi-lodi afartsu batez estalitako esneak. Zenbat madarikazio bota izango zituen gure amak esneak, ustekabean, ihes egin ziola ikusita…! Baserriko esne gozo haren esnegainak bestelako saririk ere bazekarren, ordea. Amak eta amonak esnegain hura jaso egiten zuten, gero, hain goxo izaten ziren galletatxoak egiteko.

Badakit, nik ezagutu nuenerako, esneketarien lantegi hori gainbehera zetorrela, eta ez zuela, akaso, garai batean izan zuen neurriaren edo garrantziaren laurdenik ere izango, baina balio beza kontakizun honek egun herrian baserritar bakan batzuek bakarrik eusten dioten —Olamartako Joxeba Garmendia eta haren bi alabak baizik ez datozkit burura— jarduerari aitor egiteko.