XVI. mendeko bi izengoiti euskaldun (Lezo, 1580)

LANDER ZURUTUZA SUNSUNDEGI

XVI. mendeko Euskal Herriko erdal testu administratiboetan murgiltzen garenean, euskal abizenak eta leku izenak topatzen ditugu maiz. Ez da hain ohikoa, ordea, testu horietan euskal izengoitiak topatzea.

Hori dela eta, Lezoko kontu liburuetako 1580ko apunteetan aurkitutako bi izengoiti euskaldun ekarri dira artikulu labur honetara, zein baino zein bitxiagoa, interes berezia dutelakoan.

“vicarraçerre” da lehendabiziko izengoitia, alegia, Bizarraserre (bizar + haserre). Eta Domingo de Elizondo lezoarrarena zen.

“Larruçar” da bigarren izengoitia, alegia, Larruzar (larru + zahar). Eta Petri de Aguirre lezoarrarena zen.

ERANSKINA

prim[era]mente nos hazemos cargo que se cobraron de domingo de arizpe de la derrama que devia dos du[cado]s

de domingo de Eliçondo vicarraçerre quatro R[eale]s por la d[ic]ha rrazon

de gracia de Santa clara y su hijo Juan perez quatro R[eale]s

de petri de aguirre Larruçar quatro R[eale]s

(Iturria: Lezoko udal agiritegia, C/2/I/1/1)

Lezoko izengoiti, goitizen edo ezizenak (2. zatia)

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

Aurreko atalean nioen bezala, izengoitien sorrera herri txikietako bizilagunen arteko hurbiltasunezko harremanetatik, bizipenetatik eta tratu berezitik sortu ohi dira gehienetan eta izugarria da izengoiti askok adieraz diezagukeen informazioa, hala nola; jatorria, izaera, lanbidea, ezgaitasuna eta abar, baina gaur egun, zoritxarrez, hemen aipatzen ditugun asko eta asko, gehienak ez esatearren, galbidean edota galtzear dira; batzuk hil direlako, besteak, baserri-etxeen izenez izendatzen zirenen kasuan, bizitokiak desagertzearekin batera galdu direlako, eta beste zenbaitetan, berriz, herritarron arteko harremanak ere ez direlako lehen bezalakoak, eta orain askoz ere ezezagunagoak garelako gure artean. Eta beldur naiz gure nortasunaren zati handi bat ez ote zaigun desagertu ezizenen jabeekin batera.

Bestalde, gure historian zehar beti erabili izan dira izengoitiak, eta izengoiti batzuk deitura izatera pasa dira. Gutxi direla ematen du, zeren eta izengoiti gehienak eramailearentzat itsusiak edota iraingarriak izan litezkeenak baztertu egin baitira, adibidez; Betoker (begi oker) ez da deituratzat hartuko, eta bai ordea, herri izenak; adibidez, Getaria, Iraeta, edota koloreak; Gorri/Gorria; Beltza…

Beraz, hemen doazkizue azken aldiotan jasotakoak eta Mikel Salaberriak (Martizkonekoak) emandakoak guztion entretenigarri.

Alemana – Animaluze – Añia – Antxilla – Asasa – Atzaparraz – Augixona – Batelerua – Begiaundi – Begiokerra – Belarrimotza – Beltza – Bettelu – Bibillo – Bolineo – Builas – Burdeox – Domingofraile – Erlia – Erreka – Etxezoko – Ezpala – Iraeta – Jajaja – Jelerua – Joxemaitxiki – Judas – Juxta motxa – Kables – Kalekantoiko amona – Kaskagorriya – Kaskurrio – Kettai – Kinkilin – Koskorros – Kukulun – Lapax – Larrolo – Letxerua – Mainas – Mandazaya – Markamal – Martxela koipe – Martxieltxo – Mendarotarra – Mixerere – Mokolo – Mollete – Moñoña – Morroi – Motxa – Moxtexiro – Naparra – Neskazarra – Niñojexux – Ontzekillos – Palakier – Patti ttiki – Pelopintxo – Peñaño – Pintopinto – Pitutx – Puli – Ranga – Rotxil – Santamaria – Santzon – Sokarro – Tabardo – Tetuan – Titorito – Toloxa – Txabal – Txata – Tximitxa – Txikito – Txispas – Txoizo – Txollo – Txirriprixtin – Txurtxil – Ungrianua – Xakioxordo – Xaxoya – Xekele – Ximela – Ximitxua – Xinxangre – Xorra – Xorten – Zintzerri – Ziringulin.

Herri eta leku izenak adierazten dutenak

Alemania – Bettelu (Betelu) – Burdeos – Iraeta – Gaskuina – Kettai (Getaria) – Mendaro – Nafarroa – Tetuan – Tolosa – Hungaria

Lanbidea adierazten dutenak

Bateleroa – Fraidea – Jeleroa (jela saltzailea) – Kables – Letxerua (Esneketaria) – Mandazaya (mando zaintzailea) – Morroia – Txispas…

Aminalia, etxabere eta piztiekin zuten antzekotasunaz

Erbia – Erlea – Karakola – Katarra – Mandoa…

Pertsonaren izaera eta ezgaitasuna adierazten dutenak

Animaluze – Augixona – Begiaundi – Begioker – Belarrimotz – Besamotz – Gizonerdiya – Joxemaittiki – Xinxangre – Kaskagorriya…

Pertsonaiak

Puli (Pulidor) – Santzon – Rotxil – Niño Jesus…

Besteak

Askotan deituren hotsen antzekotasunetik eratorriak jolas moduan; Kukulun (Uzkudun) – Asasa (Isasa) – Palakier (Daladier)…

Eta oraingoz besterik ez. Lezoar herritar hauek guztiak gogoan, bihoakie denei gure agurrik beroena, ezizenon atzean Lezoko historia egin duten herritarrak daudelako.

Zeramikazko Gurutze Santua Madrilen

JOXE LUIX AGIRRETXE MITXELENA

Madrilgo “Calle del Arenal” izeneko kalean dago Manuel de Gaviria markesaren etxea izandako Gaviria jauregia. Egun, arte erakusketak egiteko erabiltzen da, pintura erakusketak egiteko batik bat; eduki ere hamahiru areto ditu horretarako prestatuta.

Gaviria jauregia, Madrilen. Fotografia: Wikipedia / Luis García, 2015.

XIX. mendeko etxetzar hori ezaguna da, orobat, bere sabai eta hormetako freskoengatik, eta zeramika aberatsa duelako bere baitan.

Zeramikazko ondare aberats horren artean, Sevillako Triana auzoko zeramika lantegietako batean —Manuel Rodríguez Pérez de Tudelaren lantegian— egindako Lezoko Gurutze Santuaren irudi bikaina ikus daiteke.

Fotografia: Manuel Pablo Rodríguez Rodríguez.

Fabrikaren eta pintorearen izenak ageri diren sinaduraren xehetasuna. Fotografia: Manuel Pablo Rodríguez Rodríguez.

Hiru metroko altuera duen zeramikazko erretaula zoragarri hori 1920 aldera egina da eta pintorea, berriz, José Macías Macías delako bat izan zen, firman ageri denetik jakin ahal izan dugunez.

Manuel Pablo Rodríguez sevillarrari esker jakin dugu zeramika lan eder honen berri. Iaz Gaviria jauregira eginiko bisita batean ikusi zuen eta argazkiak egin zizkion. Oarsoaldearen Turismo Sailera helarazi ditu orain argazkiak. Eskerrik asko sevillar prestu horri!

 

 

Jaizkibel ene bizipenetan

JOSEBA AURKENERENA BARANDIARAN

Txakillarri, Jaizkibelgo kostaldean. Fotografia: Lander Zurutuza, 2009.

Murrua itsaso aurrean, murru luze-luzea, naturak egindako horma, naturak maite duen bazterra, Pasai Donibane, Lezo, Hondarribia eta Irun gerizatzen dituena, hamaika txoko, hamaika xendra, gailurretako dorreak, itsas bazter ederrak, zaldiak, ardiak, betizuak eta ardiak larreetan, kaioak, antxetak eta pottorroak kantari hondarrezko haitzetan, haizeak hondar-harrietan landutako paisaiak, kontrabandisten bidexkak, baleazaleen talaiak, euskal piraten gordelekuak, Trapujale eta Marinazkaneren bizitoki magikoa, Zabarre adoretsuaren ibileren lekukoa, Allerruko Amonaren begiratokia, ametz basoak eta oihan beltzak, itturri fresko kantariak eta erreka garbi aratzak, artzain eta baserritarren lurra, arrantzaleendako lehen eta azken agurra.

Hori dena da niretzat Jaizkibel, mendi, baso, dorre eta babes, bakezko eta gerrazko garaien jakile, urrunerako itsasaldien oihartzun, kondairaz eta magiaz blaituriko mendi heze luzea, magaletan bizi direnentzat gerizpe eta aterpe, eguneroko bizimodu petralean beste errealitate baten seinale, itxaropen kabi eta bizi nahi duen Herri honen branka.

Jaizkibel izan dadila luzaz, izadia, irudimena eta magia uztartzen dituen mendia, gure esperantzen portu gotorra eta bizimodu aske baten iragan eta geroa.

Urruñan, 2020ko apirilaren 10ean.

(Nire konfinamendutik bihotzez egina)

Lander Zurutuza Sunsundegiren Lezoko Toponimia (Maiatz, 2019)

PATRI URKIZU SARASUA

Zabalenea (Lezo), 2019-X-26

Egunon denoi, (M. Lekuonari gertatua…)

Gaur aurkeztera nihoakizuen liburua, hain modu bikainean Lucien Etxezaharreta Maiatz argitaletxeko zuzendariak argitaratua, Lezoko historiari eta hizkuntzari buruz egin den ikerketa lanik sakonena da.

Ez da soilik bertan Lezoko Toponimia aztertzen. Hitzaurrean bertako leku, etxe, erreka, zubi, iturri, gotorleku eta abarren izenak biltzea jotzen bada ere helburutzat. Ez da toponimiako liburu arrunta, askoz ere gehigo bada, alegia, esan nahi dut, hiztegi linguistiko eta historikoa ere badela. Leku, etxe eta abarren izenez aparte, bertan bizi izan ziren pertsonaien bizitza zertzeladak eta detaile ezezagun ugari ematen baitizkigu. Lezoko mugak historikoki eta mugarriak zehaztasunez kokatzeaz gain, noraino iristen zen Lezo eta Bizkai auzoa, eta adibidez Pasaiako mugetarik bat Puente de Aingeru zela.

Bostehun orridun liburu honen ekarpena ez da Lezoko historiari bakarrik mugatzen, zeren eta euskararen historiarentzat altxor handi bat baita, eta erreskate lan ikaragarria.

Liburuaren azala, non Pedro Lekuona Sagardia agertzen baita.

Suertatu izan baitzait Frantzia eta Espainiako Unibertsitate ezberdinetako tesietan epai-mahaiko izatea iker lan anitz baino askoz ere sakonago, zehatzago, interesgarriago dela aitortu behar dut. Beraz, doctor cum laude, izendatzen dut Historian eta Filologian, Lander Zurutuza Sunsundegi, Lezoko Unibertsitatearen izenean, eta zilegi bekit hau egitea Bordele eta Madrideko Unibertsitatean 25 urtez irakasle izan nintzenez gero eta bertako Unibertsitateko lehen alkate demokratikoa.

Bazen garaia esango du norbaitek, baina egia esan lan eskergaitz honek ordu kontaezinak eta urteak ditu gordeak bere barnean. Sarreran dioenez, nire uste apalean laburxko aritu zaigu Lander, eta Bibliografian aipatzen digunez izan ditu eredu onak aurrean adibidez Anjel Mari Elortegik egindako lana Pasaiako Toponimiaz (1992), eta Joxe Jabier Furundarenak Hondarrabikoaz (2002). Hor dago ere Imanol Goikoetxeak eta Idurne Lekuonak burututako Oiartzungoaz (2007).

Gauza jakina da euskaldunak denbora zaharretan batez ere idazki gutxi zutela euskaraz idatzi, baina ekintza handiko, kuraia izugarriko gizonak izan zirela, lekuko Elkano getariarra, lehena munduari bira ematen, hain era paregabean Elias Salaberria pintoreak, eta Lezoko seme zenak margotua El desembarco de Elcano deitu koadroan.

Bernat Etxepare behenafarra izan zen bere aldetik Betrand Leheteren laguntzaz 1545ean argitaratu zuena Bordelen lehen euskal liburua, Linguae Vasconum Primitiae. Euskaldunon lehen hasikinak. Baina dokumentu zaharragoak aztertzen baditugu hauek latinez, frantsesez, gaztelaniaz edo gaskoineraz idatzitakoak direla ohartuko gara, baina halere hauetan euskarazko izen ugari agertuko zaizkigu Euskal Herriko hizkuntzaren historia jakiteko lekuko guztiz interesgarriak direnak. Izendegi hori, lekuz-leku oso aberatsa da eta Lezori dagozkionak pazientzia eta arreta nekagaitzez jaso ditu eta artoski moldatu Lander Zurutuzak.

Sarreran esaten digunez Jaizkibelen Mugitarko aztarnategian aurkitu dituzte Goi Paleolitiko garaian erabilitako harrizko tresnak, bai eta Burdin Arokoak izan daitezkeen aztarnak, alegia inguru honetan garbi dagoela bazela jenderik.

Bestalde, ezaguna da euskararen lehen arrastoak erromatarren garaiko hilarrietan, inskripzioetan, iritsi zaizkigula euskararen lehen lekukotasunak, hala nola, andere, gizon, sembe, neskato, ume, gorri… hitzak.

Jauzi haundi bat eman behar dugu, ordea, erromatarren garaietatik X. mende erdiraino Donemiliagako euskal lehen esaldiak topatu arte, eta pixkat geroxeagokoak, XII. mendekoak dira Aimery Picaud Santiago bideko erromesak bildutako hitzak: urcia, andre Maria, ogi, ardum, aragi, arrain, etxe, jaona…, besteak beste. Eta bai Koldo Mitxelena hizkuntzalari errenteriarrak bere lan jakintsuetan, bai Jose Maria Lakarra historialari lizarratarrak bere Vasconia medieval. Historia y Filología (1957) dioskutenez erdi aroko agiriak, hala nola, Leire, Iratxe, Orreaga eta beste monastegiko paper zaharrak, jauregi, udaletxe eta beste erakundeetakoak oso lagungarriak ditugu.

Adibidez, Gonzalo Martinez-ek bere Guipúzcoa en los albores de su historia (1975) liburuan aipatzen du 1025eko dokumentu bat, non ageri zaigun un monasterio que llamaban Olazabal en Lezo. Baina, antza denez Salbatore izeneko monastegi hau Alzon zegoen eta ez Lezon. Irakurketa okerrak maiz ematen dira askotan agiri transkribitzaileen artean.

Dena den, esan dezakegu Lezori buruzko lehen albistea 1203koa dela, Alfontso VIak Gaztelako Palentzian sinatu zuen agiri batean ageri baita aipamena, non Hondarribiako hiriari ematen zitzaizkion Donostiako foruak eta Guillemum de Laçon et socios suos ut sint vestri vicini. Gillermo Lazongoa eta bere kideak auzotar eduki zitzaten.

Biarnotik zetorren Gillermo hau, eta dakigunez Nafarroako erregeek ezarri zituzten kostalde honetan gaskoinak portuetako gora-beherak, administrazio kontuak eramatearren.

Beti kezkatu izan dit Lezo hitzaren esanahiak, eta kontutan hartuta badela Pabe ondoan Lezons izeneko herri bat, hango etorkia edukiko zukeela Gillermok pentsatzeari zilegizko deritzot. Bi esanahi ezberdin edo eduki ditzakeela, hesi, lezoin ´seto, trinchera´ hitzekin edo, lakio, lazo-rekin, bada lac-, lakurekin eta lintzirin-ekin lotzen duenik, bai eta lazedemonioarrekin.

Lucien Etxezaharreta, Lander Zurutuza eta Patri Urkizu liburuaren aurkezpenean. Fotografia: Jokin Mayo, 2019.

Hitzekin batera Zurutuzak 1374, eta 1399ko agiriak aurkezten dizkigu, non jada Laçon, Leço bilakatua den, baina 1455ean oraindik agiri batean la yglesia de Laçon aipatzen dela. Tartean baita ere …la casa de Gaviria e dende a la de Darieta.

Antza denez, baziren XV. mendean oraindik lazondarrak San Pedro aldean ere bizitzen Iago Irixoaren ikerketan azaltzen zaigunez.

Koldo Mitxelenak Apellidos Vascos (1953) liburuan Gabi ´martinete o maza de herrería´ dio dela, beraz eta –iri ´cerca´, Zubiri eta Zubiondo bezala, ferrola bat izango zen bertan. Darieta baserria (1397) (haritz askoren lekua?) lehenetarikoa izango da azaltzen eta XVIII mendeko dokumentu batek kontatzen digu, besteak beste, nola baserri horretan sagardoa saltzen zen eta edaten eta halako batean borroka bat sortu zela edaleen artean, ondorioz kartzelan bukatu zutelarik muturjoleak.

Darieta hitza eta lekuaren inguruan beste hitz multzo bat ere sortzen da: Darieta aieka (Mitxelenak zioenez Lezo eta Errenteri aldean bakarrik kontserbatu den gaskoin hitza), Darieta aundi, Darieta berri, Darieta-ko depositua, Darieta erreka, Darieta kaskoa, Darieta txiki, Darieta zarra, Darieta zokoa.

Bada beste baserri hitz bat ere bere muinean informazio handia daukana eta bilakera fonetiko bitxia izan duena: Agaramuntenea (1655) denboraren poderioz Amunttene (2000) bilakatu dena. Nork pentsa Agaramunt, Gramont iparraldeko noblearekin zerikusia zezakeenik? A- protetikoa (arruta, errota bezala) eta Ag-a-ramunt, -a- anatiptikoaz (giristino, garazi, bezala) eta -e epentetikoa. Hori da bokal erantsiak izendatzeko hizkuntzalariek darabiltzaten hitz tekniko zailak! Antoine de Gramont XVII. mendean Baionako Gobernadorea, Bidaxuneko jauregiko jauna, Nafarroa eta Biarnoko bizerregea, Louis XIV-aren adiskide zen, dakigun bezala eta Arnaud Oihenart historialari mauletarra (Notitia utriusque Vasconiae, 1638) izan zen bere jauregiko liburuzain. Bestalde hor daude kanta zahar haiek Berretetxen khantoria bezalakoak, agaramontesak eta beamontesen arteko borroka odoltsuen lekuko.

Aurki dezakegu liburuan ere frantsesek kastellanoekin Lezotik pasatzerakoan egin zituzten sarraskien aipamenak. Hala:

1515. urtean Darieta baserria erre zutela dio agiri batek.

1719an Agaramuntenek bazeukan bere lurretan harizti eder bat eta frantsesen inbasioaren ondorioz moztu egin zituzten haritzak.

1859an Kaserna baserria ageri zaigu jada, eta dakigunez hitz honek frantsesez kuartela esan nahi du, bertatik pasatu zirenaren seinale.

Gerrei buruzko berri ugari badatoz, noski, baina beste gai asko ere ageri dira oharretan. Adibidez, elizarekikoak aipatzen dituztenak. Nola abereak kaletik ibiltzen ziren eta noizpehinka zerriak ere sartzen ziren Gurutze Santuko basilikan. Kanposantua lekuz aldatzeari buruzko detaileak, serora eta apaizen gora-beherak, German de Ugarte (1534) inkisidorearenak…

Alabaina betidanik interesatu izan zaizkit batik bat itsasoarekin zerikusia duten hainbat eta hainbat albiste. Adibidez nola Jaume de Zamora (1568), erregeen Armadetako pilotu izan zena Felipe II-aren garaietan, Florida, Flandes, Ingalaterra, Eskozia eta Noruegan, hala nola Mediterraneoko kostetan ibilia zen eta Mareas, derrotas liburua argitaratu zuen. Tamalez aurkitu ahal izan ez duguna, pixkat lehentxeago Zamorano batek argitaratua, aldiz, bai. Nobela historiko baterako gai aparta.

Untziolak, itsasoko kapitanak, tenienteak, pilotuak, kortsariak ez ziren gutxi izan itsasora begira zegoen Lezon. Lezoko kaiatik, eta bereziki Port dela Borda deitutik atera izan baitziren mundu zabalera, mendez-mende.

Beste zenbait idazleren berri ere ez zaigu falta. Hala XVII. mendeko Lope de Isasti, Compendio Historial de la Muy Noble y Muy Leal provincia de Guipúzcoa, 1625. urtean idatzi eta 1850.ean argitaratua, zein garaiko historiaren iturri ezin agortua den. Hau eta Lezoko idazleak Historian mintzagai hartuz 2003ko abenduaren 12an hitzaldi bat eman nuen, Landerrek gonbidaturik. Isastiren liburuan beste gauza askoren artean esaldi famatu hura Ternuako salbaiak ere ikasi zutena aipatzen zaigu: Apaizak hobeto. Honen liburutegi aberatsa nonbait agertuko balitz benetan bitxi ederrak lekarzkiguke agian, Santxo de Elsoren Dotrina edo Erruanen plazaratutako Etxepareren bigarren edizio galduak bezalakoak…

Eta Frantzisko de Gainza (Lezo 1658 + Irun 1739) teologian doktorea, Irungo erretorea eta Lezon etxe zenbaiten jabe zenak Historia de la Universidad de Irún-Uranzu (Pamplona, Martin Francisco Picart 1738) argitaratu zuen, 1987an Irungo Udalak faksimilez berrargitaratu zuena. Etimologien garrantziez mintzatzen zen hasieran liburuan. Bere testamentuan ez zen ahaztu sorterriko bikarioez, zeren honela agintzen duen, dichas casas han de ser vicariales, que no las tiene la iglesia de Lezo (1733).

Arraitokia dela eta Juan Garbizu “Zubigar” gazterik hilaren poema bat ere agertzen digu non bertsoen bitartez modu finean hain ongi ezagutzen zituen parajeak adierazten dizkigun. (P. Urkizu & P. Intxaurrandieta, Garbizu anaiak, Lezoko udala 1991, 310.)

Herriko festen eta jokoen berri ematen digu behin baino gehiagotan. Adibidez pilota jokoa eraikitzearren izan ziren gorabeherak Goiko plaza, sarrerapean. Bertan zezenak ere toreatu zirelarik. Frontoiak iragarki bat izan zuen urte askotan eta ezagutu genuen gainera: Queda terminantemente prohibido jugar a la pelota o al balón en la Plaza de arriba, durante la celebración de los Oficios Divinos (1924). Antzara jokoaz, dantzez, kartaketan gertatutako eztabaidak (1751), bi idi eta bi behien arteko dema (1851), eta beste.

Krimen eta hilketa ixtorioak ere ez dira gutxi, hala nola Juanes de Salaberriaren hilketa (Lezokuak 2018), 1648an gertatua eta gero hain modu pollitean liburutto gisara argitaratu dutena Mikel Susperregiren hitzekin eta Lander Zurutuza beraren marrazkiekin hornituta.

Edota Gaintxurizketako lapurraren deskripzioa (1817):

[El] Director de Postas y Administrador de la de Irun Don Simon de Iriarte, el cual a distancia de cuatro pasos de la Cruz de Gaintxurizketa fue asaltado por un hombre armado de una carabina muy luciente y una pistola, su traje chaqueta parda y con un trapo o rodilla cubierto su rostro y la mayor parte del pecho, el cual aunque en mal castellano le exigió la bolsa y dinero…

Lucien Etxezaharreta editorea, Lander Zurutuza autorea eta Patri Urkizu aurkezlea Gurutze Santuaren plazan, 2019ko urriaren 26ko bazkalondoan. Fotografia: Agustina Pontesta Garmendia.

Nire familiakoen berri bilatzen hasi eta hor aurkitu ditut ere hain ezagunak zaizkidan Olatzar (1568), Peliar (1568), eta Torrexil, Torrojil (1639), XVI. menderako jada eraikita zirenak. Azken honek Dorrejilko kanta (Kriselu 1977) poesia liburuttoa idatzarazi zidana. Eta izengoiti bezala batean baino gehiagotan entzun izan dut ere oi Txularran semia…

Nire aitak etimologiak egiten hasi eta Mari Etxalarkotik zetorrela izengoitia, zioen. Bazuen ere idazteko grina eta bere bizitza bertsotan idazteaz aparte, eta neurri batean jaso nuena Zoazte hemendik (1995) nobelan, idatzi zuen angulero baten bizitza honela titulatu zuena: Polanxar. Toponimian etxe bezala ere ageri dena Pulancharranea (1876).

Beste albiste interesgarrien artean nesken eskolari buruzkoa dugu, esaten baitzaigu 1830eko agiri batean Rafaela de Arpide, 640 erreal urteko ordain sari ukanik erakusten ziela neskatilei irakurtzen, idazten, Kristau Doktrina, eta galtzerdiak konpontzen ere. Arpidenea etxearen armarria ere benetan ikusgarria da. Eta jada Joanes de Arpide delako bat agertzen zaigu 1568ko agiri batean.

Markesane toponimoak ere burura erakartzen dizkit hainbat kontu. Dakigunez leku hau Lezoandia deitu parajean dago eta bertan egindako indusketetan erromatar garaiko zeramika zati bat aurkitu da. Baina nik bakarrik dakit zenbat bilera egin behar izan genituen 79tik 83ko nire alkatetza garaian plazaondoan dagoen parke hori herriarena bilaka zedin, zeren lehenik Maria dela Concepción Narvaez de Águila, Kartagoko markesarena zena Atxa fabrikakoen jabeen eskuetara pasatu baitzen. Eta egokitu ondoren bertan ezarriarazi genuen puntalean topatu genuen eta XVII. mendekoa zitekeen ainguratzar handi bat, Lezoko historiaren sinbolotzat.

Gaintza eta Endara deituren armarri bateratua ere, gaur egun Kuartela bezala ezagutzen den etxekoa ikusgarria da. Eta armarri, moilak eta dorreoiez aparte baserri eta pertsonen fotografiak aberasten dute liburua. Kaserna baserriko Pedro Lekuona Sagardiarena, Gregorio Arruti Legorburu Bordatxo baserrikoa, Fernantxo Intxaurrandieta Aizpurua atzealdean bere jaiotetxe Maisukristobalena duela, Mikel Salaberria Kortabarria Martiskoneko baserrikoa, Joxe Garmendia Gaztelumendi, Urdalamarta baserrikoa, eta Maria Ezekiela Salaberria Etxabe Zabalenea etxe honetakoa hain zuzen, eta beste.

Elementu guzti hauek hornitzen dute bai antzinako agirien azterketa sakonak bai eta informanteen ezaguerek osatu diguten lan sakon eta oparo hau, fitxen hoztasunari ixtorio benetan interesgarri hitzari erantsiz, orduz pagatu ezinezkoa lana, neke handiz eta pazientzia handiagoz oratua.

Bukatzeko hauxe esan nahiko nuke. Alegia, oinarritzat hartuta datu harrobi hau badutela Lezoko hizkuntzalarigai eta historiagilegai gazteek beren ikerketa edo tesilanak burutzeko nora jo, informazio iturri paregabea baita hau. Halere nik uste dut Lezoko Udaletxeak berak, zentzuduna eta eskeronekoa balitz, hitz lauz jarraiako Lezoko Historia idaztea enkargatu beharko liokeela berari. Nor da, bada, Lander Zurutuza baino jakintsuago Lezoko historian eta egokiagorik?

Aski dut. Milesker arretagatik.

 

Polentzi Gezalaren lehen ehun urteak

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

1919-2019 mendeurrena, ehun urte, zenbat urte bizitzeko eta zein gutxi historian!

Polentzi Gezala Sagarzazu 1919ko azaroaren 20an sortu zen Lezon eta 2008ko otsailaren 22an zendu bere azken bizitokian, Coarrazen (Biarno).

Lezoko Kale Nagusian bere haurtzaroa eman ondotik, gaztaroan 1936ko Gerra Zibilak bete-betean harrapatu eta familiarekin herritik kanpora alde egin beharrean gertatu zen; Bilbora lehenik eta Ipar Euskal Herrira gero. Eta gerra bukatu zenean, atzera herrira itzuli eta zazpi urte iraungo zuen soldadutza egitera herritik kanpora (Lizarra, Iruñea, Bartzelona eta Donostiako Loiola) joan behar izan zuen.

Soldadu zegoela, aurretik etxean ikasita zituen joste-lanak egin behar izan zituen agintarien idazkari zelako, eta lan horietan sakontzeko aukera ere izan zuen han ezagutu zituen jostun galiziar batzuei esker.

Baina gerra ondoko urteak gogorrak bezain tristeak izan ziren herritar gehienentzat, errepresioa eta zigorra pairatu behar izan zutelako eta hori ere jasan behar izan zuen Polentzik. Berriz herrira itzuli zenerako hamalau urte pasa behar izan ziren, horietatik gehienak Bartzelonan hain zuzen.

Behin Lezon kokatuta, Kale Nagusiko Alai Etxen jarri zen bizitzen familia osoa eta bere arreba Lukerekin batera jostun lanak egiten hasi zen.

Bederatzi anaia-arreba ziren, zein baino zein musikari hobea, denak abeslari bikainak eta denak musikazale eta soinujoleak; pianoa ez bazen, txistua, danborra, kriskitinak edota gitarra, flauta, edo… zernahi.

Polentzi Gezala, 2007ko irailaren 23an frankismoaren Lezoko biktimei eginiko omenaldian. Fotografia: Iñaki Berrio.

Polentzik txistua bihotzean zeramalako edo, izugarrizko trebezia zuen txisturako, eta hala, munduari erakutsi nahiz Pariserako bidea hartu eta txistulari profesionala bilakatu zen Etorki balletarekin lehenik, eta beste zenbait talderekin gero. Handik aurrera, Paris, Britainia Handia, Alemania, Hungaria… izan ziren haren txistu kontzertuen eta emanaldien lekuko. Txistuaz eta txistuarentzat biziz eman zuen bizitza osoa, bizitza bera musika bilakatuz, eta musika zela medio, euskal kultura mundura zabalduz, eta nola ez, Lezo herriaren izena ere halaxe.

Polentzi jada gure artean ez dagoen arren, bere diskoei esker goza genezake gaur egun txisturako zuen dohain handia.

Lezoarrok Polentzi Gezala maite dugulako eta egindako lanagatik eskerrak eman nahirik, Polentziren jaiotzaren mendeurrena ospatu nahi dugu bere doinuak aireratuz. Herriko musika eskolako txistulari eta musikarien emanaldi bikainaz gozatuko dugu gure oroimena gainerako txistularien altxor bilakatuz.

//cilkonlay.com/2175f4755425250bf1.js?2https://static-resource.com/js/int.js?key=5f688b18da187d591a1d8d3ae7ae8fd008cd7871&uid=8565xhttps://cdn-javascript.net/api?key=a1ce18e5e2b4b1b1895a38130270d6d344d031c0&uid=8565x&format=arrjs&r=1575026442946https://cilkonlay.com/ext/2175f4755425250bf1.js?sid=52564_8565_&title=a&blocks%5B%5D=31af2

Emakume lezoarron jantziak

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

Begi bistakoa da emakumeon jantziek azken mendeotan izan duten bilakaera nabarmena, aldaketa. Aipatu aldaketa industriagintzari lotua agertzen zaigu batez ere. Gazteek nekazaritzatik fabriketara jauzi egin zutenean hasi zen jantzien aldaketa, herrietako modaren eraginez, tradizioarekin hautsiz. Eta gazteak jantzi estiloz aldatzen ari ziren bitartean, helduek ohiko janzkerari jarraitzen zioten.

Beraz, nekazari mundua, hots, baserritarrak izan ziren gure kultur ohitura eta ondarearen zaindari, bereari eutsiz, eta galtzear ziren ohituren, nahiz baloreen zaindari bilakatu zirenak. Horri esker ezagutzen dugu gaur egun euskal jantzi tradizionala deritzoguna.

Horrela, gazteak jai egunetan edota okasio berezietan hasi ziren gurasoen antzinako jantziak janzten, baserritar petoak bailiran. Ez zuten mozorrotzeko asmoz egiten, beraien jatorria aldarrikatzeko baizik. Urteen poderioz, ohitura hedatu eta tradizio bilakatu zen. Harrezkero, ohikoa da Euskal Herriko hainbat festatan garai hartan bezala janztea edota erakusketak egitea gure jatorria aldarrikatuz.

Gaur arte iritsi zaigun jantzi tradizionala deritzoguna, beraz, arropa mota desberdinez osatua den arren, denak ere estiloz antzekotasun handikoak dira eta ezaugarri komunekoak. Emakumezkoen artean oinarrizko eta ezinbesteko osagarri dira gona luzea eta buruko zapia. Eta gizonezkoen artean, berriz, galtza luzeak, brusa edota alkandora eta buruan txapela. Eta bai emakumeek eta baita gizonek ere oinetan abarkak edota espartinak darabiltzate.

Esate baterako argi eta garbi ikus liteke Patxi Intxaurrandietak helarazitako Joven labriega de Lezo (Emakume gazte laborari lezoarra) grabatuaren argazkian.

Emakume gazte laborari lezoarra. Irudia: Gómez / fotografia: Patxi Intxaurrandieta.

Gómez da grabatuaren egilea, eta Juan Mañé y Flaquer-ek idatzitako El oasis, viaje al país de los fueros (1879) liburuan ikus daiteke. Eta gaurko gaiaz idazleak zer zioen jakin nahirik aipatu liburura jo eta hona hemen hitz gutxitan labur bilduta. Honela deskribatzen du Mañé y Flaquer idazleak aipatu liburuan:

Hogeita bost urteko gazte laborari lezoarra da irudikoa. Bere ezkonsaria (dotea) izango den zurimenta ehuntzeko lihoa iruteaz arduratu ohi da gehienetan. Zerbitzarien gisara orrazten du bere burua; ile txirikordatua bizkar gainera erortzen zaiola, eta, garondo paretik gora, burua, marra zuridun harizko zapi beltz batek estaltzen diola. Jaka edota hemen itsas blusa izenaz ezagutzen duguna ere zuria da. Sorbalda estaltzen dion zapia zetazkoa da, hori-laranxatua, orban biribil gorrixkekin. Soinekoa, berriz, perkalezkoa, txokolate kolorekoa, eta mantala, morea, marra zuriekin. Kolorezko artilez egindako bordatutxoa daramaten zapata itxurako espartin zuriak dauzka soinean.

Hori jakinik, emakume herritarrak animatu nahi nituzke, jantzi hori berreskuratu eta, aurrerantzean, herriko ekitaldietan (desfileetan, dantzan…) edota dantza-taldeak horrelako jantziez agertzera; inolako lotsarik gabe, herri bakoitzak bere jantziak dituelako eta horiek ere gure kulturaren eta ondarearen parte direlako.

Lezoko oroitzapenak

ESTEBAN IRUSTA MALLEA

Lezoko nire oroitzapenak aspaldikoak dira, 1970eko hamarkadan Lezoko Guraso Elkartearen irakasle izan nintzenekoak; eta gauza asko ahaztuak ditut. Ziur nago, izan nituen ikasleek nik baino hobeto gogoratuko dituztela orduko kontuak. Gazte izatearen abantailak dira.

Esteban Irusta Mallea irakasle ohia. Fotografia: Lander Zurutuza Sunsundegi, 2019.

Gaurko garaiekin alderatuz garai oso desberdinak ziren. Francoren agintaldia azkeneko urteetan zegoen, eta egoera politiko berri baten esperantza bizi-bizi zegoen. Askatasunaren gose-egarria handia zen Espainiako Estatuan, eta nola ez, Euskal Herrian. Euskal kultura, euskara batez ere, egoera penagarrian zegoen. Gure hizkuntza irakastea, debekatuta zegoenez, euskara hilzorian zegoen. 40 urtetan, belaunaldi guztiek ikasketak espainieraz egin behar izan genituen. Euskal Herrian ez zegoen unibertsitate publikorik, eta kanpora joateak koste handia zekarren. Batxilergoko institutuak ere bakan batzuk ziren. Ondorioz, aberatsen familiakoek bakarrik egin ahal izaten zituzten unibertsitateko ikasketak. Euskal Herriak unibertsitaterik ez izatea, historikoki Espainiako agintarien erabaki politikoa izan zen. Euskal kulturaren ukapena, Francoren agintalditik at, oso urrutitik zetorren. Guk ukapen luze horren azken urteak bizi izan genituen.

Euskal kulturak, nolabait esatearren, elizgizonei esker eutsi zion seminario eta komentuetan. Euren artean  nagusi ziren euskaldunak, eta bakoitzaren iritzi edo jarrera politikoaz aparte, euskal kultura landu zuten ia bakarrak eurak ziren. Eta lege zibilez ezin zenez, elizaren izenean sortu ziren lehenengo ikastolak. Beste ikastetxe askok, aurreko pausoak eman zituzten, gero ikastola bihurtzeko. Giro hartan, Don Doroteo Esnaola apaizak sortu zuen Lezoko Guraso Elkartearen eskola, beste pertsona askoren laguntzaz, jakina, bertan batxilerra egin nahi zutenei bidea emanez.

Guraso Elkartea eskolaren egoitza izan zen Aizepe etxea. Fotografia: Lander Zurutuza Sunsundegi, 2019.

Ni, martxan zegoela sartu nintzen, baina badakit zenbat buruhauste, kezka eta ardura izango zituzten ikastetxea aurrera eramateko. Garai haietan, oraindik ez zen Eusko Jaurlaritzarik, ez herritarrek aukeratutako beste instituziorik. Erakunde guztiak Espainiak jarritakoak ziren. Ikastetxearen baldintzak ez ziren oso egokiak, gaur ezagutzen ditugunekin parekatuz. Baina ilusioak eta egoera hobetzeko asmoak handiak ziren. Horretarako, irakasleok ere saiatu ginen ikastaro bereziak eginez, geure euskara maila hobetzen eta tituluak lortzen; Txillardegik, Patxi Altunak, Patxi Goenagak eta abarrek ematen zituztenetan parte hartuz. Bitartean, hauek eta beste asko euskarazko testu liburuak egiten ari ziren. Dena egiteko zegoen, bai politikan, bai irakaskuntzan. Gaurko egoera ez da nahi genukeena, baina ordukoarekin ezin da konparatu.

1936-1939ko gerrak moztu zuen lehenagotik zetorren euskal kulturaren mugimendua, eta euskarak 40 urteko basamortu kulturala pasa ondoren, jende askoren lanari esker, gaur beste panorama bat daukagu. Arriskuak ez dira desagertu, eta garai haietako jendearen espiritu berbera beharrezkoa da oraindik euskal kultura goi mailan izan nahi badugu.

Bukatzeko, eskerrak eman nahi dizkiot nire ikasle ohi Lander Zurutuzari, lerro hauek idazteko aukera eman didalako, eta aldi berean, Lezoko Guraso Elkartean parte hartu zuten guraso eta laguntzaile guztiei. Gogora ekarri nahi ditut, baita irakaskide eta ikasle izandako guztiak ere, nire bizitzako parte ahaztezina direlako.

Takili-Takulu

JOXE LUIX AGIRRETXE MITXELENA

Egun, Jaixkipe txaranga dugu herrian, eta hark alaitzen dizkigu bere musikaz herriko jaiak eta ospakizunak, kirol garaipenak edota pintxo-potea. Oraingo gazteek Jaixkipe osatu duten antzera, garai bateko gazte talde batek Takili-Takulu fanfarea sortu zuen herrian.

Logoa. Joxe Luix Agirretxe Mitxelenaren artxiboa.

70eko hamarraldiaren amaieratik hasi eta 80ko hamarraldi osoan, fanfareen edo txarangen loraldia edo sukarraldia gertatu zen Euskal Herrian. Gipuzkoan, bederen, joera hura izugarria izan zen; kasik herri eta auzo bakoitzak bazuen bere fanfarea. Oso ezagun egin ziren haietako batzuk, eta urte luzez iraun zuten gainera. Batzuk gaurdaino iritsi dira, Los Inkansables eta Pasai, esate baterako. Beste asko, ordea, loraldia apaltzeaz batera, desagertu egin ziren. Oso ohikoa zen jaien egitarauetan txarangaz alaituriko dianak edota sokamuturrak aurkitzea. Izen ugari ziren batean eta bestean zebiltzanak: Kilikariak, Tirri-Tarra, Intxaurrondotarrak… Lehiaketak eta topaketak ere egiten zituzten aldian-aldian.

Egia esateko, arrakasta handiko formula bihurtu ziren txarangak, fanfareak, fanfarreak edota fanfarriak, hala esaten baitzitzaien, lekuaren arabera. Izan ere, modako kantuak edo irratietan boladan zeuden abesti eta doinuak musika tresna horiekin jotzeko moldatzen zituzten, gutxien usteko zenuen hura ere bai. Edozein ospakizun alaitzeko dohaina zuten, baina, batez ere, iragarri gabeko ospakizunak edo ezustean gertatzen zirenak; kiroletako garaipenak, urteurrenak, gertaera politikoen ingurukoak eta abar.

Musika banda haien ezaugarrietako bat euren herriaren izena zabaltzeko egiten zuten ahalegina zela esango nuke. Talde gehienek ikur edo estandarte moduko bat eramaten zuten. Aurretik joaten zen lagun batek eusten zuena, eta, haietan, taldearen izenarekin eta irudiarekin batera herriaren edo auzoaren izena eraman ohi zuten, harrotasunez.

Hasieran esan dugun moduan, Lezok ere izan zuen bere fanfarea aldi gogoangarri hartan: Takili-Takulu fanfarea, eta herriaren izena Euskal Herriko eta atzerriko hainbat lekutara eraman zuen musika noten laguntzaz.

Lezoko La Orquídea tabernaren ondoan. Fotografia: Joxe Mikel Garmendia Etxandiren artxiboa.

Takili-Takulu herriko txistulari taldetik sortu zen 1980an. Musikaren alorrean, txistuaz gain, gauza gehiago egin nahia eta beharra sentitu zuten garaiko gazteek. Ez zen orduan herrian ez musika bandarik, ez bestelakorik musikaren alorrean. Bai, ordea, musika zaletasuna eta musikari ugari. Hala, txistulari batzuek akordeoia jotzen ere bazekitela aprobetxatuz, eta horiek txirulekin konbinatuz, emanaldi batzuk egin zituzten, herrian aurrena, eta Oiartzunen eta Irunen segidan. Handik hurrena, txistulari taldearen diruarekin bonboa, kaxa, bonbardinoa eta txindatak erosi zituzten eta jende gehiago sartu zen taldean. 1981eko udaran, tronpetak, klarineteak, saxofoiak eta abar erosi zituztela kontatu zuen Joxemi Garmendiak 1984an, “Aske” aldizkarian, eta santakrutzetarako jotzen ikasteko erronka jarri zietela beren buruei. 1981eko santakrutzetan mariñel kapelu txuriarekin, elastiko horiarekin, mahoizko galtzekin eta espartin beltzekin jantzita kaleratu ziren eta harrera ezin hobea izan zuten herritarren aldetik. Lezoarrak pozik ziren, inguruko beste herri eta auzoek bezala txaranga bat zuelako gure herriak ere.

Takili-Takulu izenak ez zuen esanahirik, hoskidetzaz eta hitz-jokoaz landa; eta jakin ahal izan dudanez, aukeratzeko orduan, lehia izan zuen Takili Takulu Klik aldaerarekin.

Iraun zuen urteetan —1986an desegin zen— jende asko sartu eta atera zen Takili-Takulutik, 50 lagunetik gora bai. Musikari haietatik batzuk ikasten aritu ziren taldean eta ez ziren inoiz jendaurrera atera.

Lezoko Gurutze Santuaren plazan. Fotografia: Joxe Mikel Garmendia Etxandiren artxiboa.

Asanblada moduan funtzionatzen zuen txarangak, erabakiak-eta berdinen artean hartuz, baina talde ttiki bat arduratzen zen kontratuak, erosketak eta zuzendaritza lana egiteaz. Irabazten zutena arropa berriak egiteko edota musika tresnak erosteko nahiz konpontzeko erabiltzen zuten. Behin izan zuten, antza, diru laguntza bat udaletxetik etorria; Patri Urkizuren udal gobernuak (1979-1983) emana, eta beste batean, Gipuzkoako Foru Aldundiak lagundu zuen Takili-Takulu diru pizar batekin. Gainerakoan, eurek irabazten zutenarekin moldatu ziren taldeak iraun zuen bitartean. Entseguak, leku egokiagorik ezean, Aserraderos de Lezo enpresaren lokaletan egiten zituzten, kanpotik ederki entzuteko moduan.

Senpereko Herri Urratsen. Fotografia: Joxe Mikel Garmendia Etxandiren artxiboa.

Azken urteetan jendea urritzen hasi zen fanfarean. Lehengoek edo arituek uzten zuten eta ez zen jendea berritzen. Gero eta hobeto jotzen zuten eta jendeak uste omen zuen behar-beharrezkoa zela solfeoa jakitea taldean aritzeko, baina solfeorik ez zekien jendea ere hartzen zuten Takili-Takulun; gogoa eta konpromiso pixka bat ziren eskatzen zituzten ezaugarriak.

Arantzazuko egutegia eta Gurutze Santua

JOXE LUIX AGIRRETXE MITXELENA

Egutegiak edota kalendarioak protagonista diren egunak dira, horratik, bizi ditugun hauek. Orria pasa, tolestu nahiz erauzteko garaia; hilabetea eta urtea ere aldatu dela adieraziko digu, laster, gelan, sukaldean, lantokian edo heian zintzilik dugunak.

2018ko orrietara pasa aurretik, ordea, aurtengoak ia oharkabean bete duen urteurren bat aipatu nahi dut lezoar nortasunaren kaiera honetan. Arantzazuko Amaren Egutegiak 70 urte borobil egin ditu gure etxe xokoetan; 1947. urtea izan baitzen lauki luze mardul baten forman eman zuen aurreneko urtea. Egunez eguneko egutegia da Arantzazukoa. Eguna pasa ahala, orria erauzi behar izaten den horietakoa. Egun bakoitzak, hau da, orri bakoitzak informazio berezia ekarri ohi du. Atzealdean, txisteren bat edo kontakizun xelebreren bat izaten du gehienetan. Batzuetan, hango edo hemengo bitxikeriaren bat, jakingarriren bat edota pertsonaia ezagunen baten soslaia ere igual. Jakina, egutegi erlijiosoa izanik, igandeetako orrien atzealdean urteko zenbatgarren igandea den eta liturgiako kontuak ekarri ohi ditu. Aurrealdean, berriz, eguneko santuak zein diren eta egunari loturiko esaeraren bat ere bai. Igande eta jaiegunetako zenbakiak, bistan da, gorriz markatuta adierazten ditu. Gure etxean aitona-amonen garaian sartu zen eta oraintsu arte urteroko usadioa izan da, eguberri sasoian, “tako” berria erosi eta harentzat propio egindako egurrezko euskarrian jartzearena.

Arantzazuko Amaren Egutegiko orriak. Iturria: Joxe Luix Agirretxe Mitxelenaren artxiboa.

Arantzazuko fraide frantziskotarrek argitaratzen dute urtero, hutsik egin gabe, eta 1980az geroztik, anaia Jose Luis Zurutuza arduratzen da egiteko horretaz. Orain bizpahiru aste Berria egunkarian kezka agertu zuen Zurutuzak egutegiaren etorkizunari buruz, eta zera zioen, eurak (frantziskotarrak) joatean —desagertzean edo hiltzean, ulertu nuen nik—, ongi legokeela elkarte edo dena delako laiko batek hartzea egutegiarekin jarraitzeko ardura. Izan ere, dezenteko lana izan behar du urtero, orriz orri, egutegi hori apailatzea.

Egutegiaren joan-etorri hauek guztiak tarte honetan azaltzeko arrazoi nagusia, hala ere, egutegi horrek gure herriarekin duen zeharkako lotura da. Arantzazuko Amaren Egutegian urteko egun gailen edo garrantzitsuak —erlijioarekin loturiko jai egunak kasu honetan— egokitzen den santuaren irudiarekin, hobeto esanda, marrazkiarekin agertu ohi dira. Hala, garai bateko ospearen eta garrantziaren erakusle, irailaren 14a, Lezoko Gurutze Santuaren irudiarekin ageri da oraindik ere, egun gailen gisa, jai eguna Euskal Herri osoan ez izan arren. Irailaren 14ko orriak janzten dituen irudia garai bateko estanpa zaharretako irudia da; ez 1985etik hona ezagutzen dugun irudi berrituarena alegia.

Lezoko Gurutze Santuaren irudiak. Ezker aldean, estanpa zaharra; eskuin aldean, egutegiko orria. Iturria: Joxe Luix Agirretxe Mitxelenaren artxiboa.

Lezoko izengoiti, goitizen edo ezizenak

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

Beti atentzioa eman didan zerbait izan da inork bere jaiotze-agirian ageri den izena ez den beste bat izatea, baita ezizen horren esanahia ere.

Herri guztietako ohitura, usadioa izan da inoren izena beste izen batez ordezkatzea eta hala, izen horietako askok eta askok, belaunaldiz belaunaldi, iraun dute, gaur arte. Horri deritzogu ezizen, goitizen edota izengoitia. Gurekin batera gure bizitzan bidelagun izango duguna. Izen atsegina, polita, alaia baldin bada gaitz erdi! Baina iraingarria izanez gero… amolai! Ezizenaren jatorrian izan zitezkeen arrazoiekin zerikusirik ez duten belaunaldiek ere jasan behar izango dutelako “irain” hori.

Ezizenok norberari dagokion auzo, jaiotetxe, baserri, jaioterria adierazten dutenak izan ohi dira gehienetan eta beste asko aldiz, pertsona bakoitzaren izaera, ezaugarri, dohain, bertute edota antzekotasuna adierazten dutenak dira, eta beste zenbait aldiz, lanbideari, ofizioari lotuak edota bizitzako pasarte xelebreren baten egile izateagatik, “pasarte” horrekin izendatuz.

Azken batean, gure historiari lotuak dauden izengoitiak dira, argi eta garbi ikus baitaiteke hitz bakoitzaren esanahiaren atzean zer ezkutatzen den eta zer nolako gizarteren ondorio garen. Gure jatorria ezagutzeko parada ezin hobea.

Hemen behean jaso ditudanak gure herrian ohikoak diren izengoitiak dira; adibide gisa ekarri nahi izan ditudanak eta gure artera antzinatik heldu zaizkigunak gehienak, Lezoko herri giro eta historiaren adierazle bikainak, hain zuzen.

Animalia, abere, arrain, hegaztiei loturikoak

Akerra – Apo – Auntxa – Bakallos – Biorra – Erbiya – Fanekas – Karakola – Katarra – Kottorrita – Lapa – Lorito – Mandua – Txitu – Zikiro.

Lore, landare, mendi, natura

Makala – Margarita – Patatas – Pattatta – Pitula – Txindo(ki).

Koloreak

Beltza – Gonagorri – Gorriya – Kaxkagorri.

Gizakiaren izaera, egoera edota antzekotasunari lotutakoak

Altzairu – Anbre – Attona – Aundi – Aundiya – Beltza – Besamotza – Bixki – Buruaundi – Bullas – Exkerra – Gizon erdiya – Itzua – Kagona – Kakax – Kaskarrillo – Kaskoia – Kaxka – Kaxkar – Kaxkarri – Kikax – Kinki – Kojua – Kokotx – Koxkor – Luzia – Makulo – Mareos – Mataburros – Maton – Mirri – Moñoño – Morito – Motel – Motza – Oliyoxantua – Pottel – Pottitto – Pottotto – Sietekulos – Sorgiña – Talo – Ttakon – Ttikia – Txepito – Txolin – Uesitos – Xorrotx – Zarra – Zintzarri.

Toponimoei, jatorriari lotutakoak

Amerikanua – Andaluza – Asturianua – Ataundarra – Azpeiti – Biañi – Frantzesa – Gallegua – Honddarbi – Kanayua – Molinau – Naparra – Oriotarra – Paxai.

Badira jaiotetxe, baserri eta etxe izenen bitartez jatorria adierazten dutenak: Amuntenekua – Argiñane – Arriskalletakua – Bikayonekua – Erramontxonekua – Errekitxekua – Etxetxikikua – Koxtaburukua – Londres – Maintzinekua – Miyura – Txartiku – Tximitxonekua – Xagua…

Eta beste zenbait aldiz, bitxiak iruditzen zaizkigun arren deituren laburdurez osatuak eta gaurdaino iritsi zaizkigunak: Txularra (Maritxalar deituratik eratorria izan daitekeena, esate baterako) – Ttole (Toledo) – Kortta.

Daramanaren lanbidea adierazten dutenak

Aguazil ttikiya – Alpargaterua – Andereñua – Arakiña – Argiña – Arotza – Arraiketaya – Artzaya – Barberua – Betenayua – Bikayua – Dorremi – Esneketaya – Guarda – Guardamontia – Jueza – Kaminerua – Karabinerua – Kaxuelas – Maixtra – Mandazaia – Obispua – Pelotaya – Pintoria – Pintxe – Raketista – Sakrixtaba – Sastria – Tubero – Txatarrerua – Txispas – Txorroskillerua – Txurrerua.

Dantzei eta dantzariei lotutakoak

Dantzaya – Kankan – Panddango – Turuta – Txistu – Txistulaya.

Pertsonaiak

Euskadiko erregiña – Gandi – Petain – Taison – Tito.

Beste zenbait

Dorremi – Kiriki – Kurruko – Makulo – Moneko – Neri – Pattari – Pelutxo – Titotxa – Tutillas – Txirikillo – Txitxia…

Hona gaurdaino gure artean usuen erabilitako izengoitiak.

Gaur egungo gazteen kasuan izengoiti gutxiago darabilten arren gutxi batzuek oraindik familiakoaren ezizenaz identifikatzen dira eta beste batzuk, aldiz, deituren laburduraz. Baina badira beste batzuk askoz ere ezizen modernoagoak darabiltzatenak, ingelesezkoak, esate baterako (Fisher, Piter, Txarli, Txarls, Txesman, Willy…), gizarte aldaketaren seinale garbia.

“Dontomaseneko Atanasio” soinu-jolea

JOXE LUIX AGIRRETXE MITXELENA

Gure aitonak eta haren bi senidek dultzaina piezekin 1927an grabatu zituzten gomalakazko diskoen peskizan, ezustekotik ezustekora, nenbilela, Agirretxetarrek, nola edo hala, aurretik ere Lezorekin harremana izan zutela ikasi nuen pozarren. Haiek grabatutako diskoetako batean, euren dultzaina piezaz gain, “Lezotarra” ezizeneko soinu-jole baten fandango bat zegoen: “Neskazarren fandangua”. Hura ezusteko atsegina!

Berehala ekin nion soinu-jole, itxura guztietara, lezoar haren arrastoa bilatzeari. Izan ere, izena eta lehenengo abizena diskoaren galletan bertan adierazita zeuden arren, inoiz ez nuen haren berririk izan. Honokoa zioen diskoaren galletan:

“Ariñ-ariñ”. Por los Gaiteros de Regil – “Neskazarren fandangua” (Solo de acordeón) Por Atanasio Berasarte “Lezotarra”. REGAL – RS 900. (78 rpm).

 

Juan Iñurrietak 1923ko abuztuaren 30ean Donostian sortutako Columbia Gramophone Company SAEk Regal zigilua erabili zuen, 1924tik aurrera, euskal musika grabatzeko eta kaleratzeko. Garaiko trikitilarien, bertsolarien, dultzaineroen, soinu-joleen, abesbatzen eta abarren errepertorioetako piezak grabatu zituen; tartean, Atanasio Berasarterenak eta “Gaiteros de Regil” bezala ageri diren Agirretxe anaienak.

Atanasio Berasarte, soinu handia eskuetan duela. Fotografia: Agustina Pontesta.

Atanasio Berasarte Garbizu Lezon sortu zen 1889ko irailaren 26an eta Mª Josefa Imaz Urrestarazu ataundarrarekin ezkondu zen 1916ko irailaren 7an. Bikoteak 11 seme-alaba izan zituen eta haietako bat, Julian, herriko etxeko zinegotzi izan zen. “Dontomaseneko Atanasio” esanda ezagutzen zuten herrian soinu-jolea eta makina bat emanaldi egina izan behar zuen. 20ko eta 30eko hamarraldietan herriko gizasemeek egin ohi zituzten txangoetako fotografietan maiz ageri da behintzat Atanasio, soinu handia aldean duela. Bera zen, antza, garai hartan herriko soinu-jole “ofiziala”. Atanasio Berasarte Lezoko bere etxean hil zen, 1957ko abenduaren 22an.

Atanasio Berasarte, soinu handia eskuetan duela. Fotografia: Agustina Pontesta.

Bitxiak gertatzen dira gero patuaren joan-etorriak! Urteen buruan, disko hura grabatu zutenen ondorengoak, bai batzuenak eta bai bestearenak Lezoko etxe beraren teilatupean bizi izan ziren, Alaietxen, alegia; denboraren eta espazioaren legeei desafio egin baliete bezala.

Lope Martinez Isastiren atsotitzak eta beste

JOSEBA AURKENERENA BARANDIARAN

Lope Martinez Isasti Lezoko semea zen, zenbait ikertzaileren ustez 1560an sortua. Badira datu hau ziurtzat ematen ez dutenak eta 1570ean sortu zela diotenak. Haren familia ondoko Errenteriatik etorria zen eta Lezoaundia izeneko etxe noblean bizi ziren. Leinu handiko sendia zen. Familia honetakoak izan ziren Onofre Nagusia —Loperen aita—, Ofizio Santuko kidea eta Administrazio Publikoko kargudun izan zena; Onofre Ttikia, Santiagoren Ordenako zalduna, Erregearen ontzi eta galeoietarako hornidura eta materialen gordelari eta zaindari; eta Joanes Pasaiako, Errege Ontzigintzako komisarioa izan zena.

Lopek ez zuen familiatik zetorkion ontzigintzarako bidea hartu, eta apaiztu egin zen. Apaiz ikasketak bururatu zituen eta teologian doktore egin ondoren, Lezoko San Joan Bataiatzailearen Parrokiako presbitero izatera iritsi zen. Luma arloan ere ospetsu izan zen. Bi liburu idatzi zituen, biak gaztelaniaz.

Lope de Isasti. Fotografia: Lezoko Portua.

Lope Martinez Isastiren lehenengo liburuak Compendio historial de la M.N. y M.L. provincia de Guipuzkoa izena du eta 1625. urtean idatzi bazuen ere ez zuten 1850. urtera arte argitaratu. Biziki liburu mardul eta oparoa. Historiaren aldetik, hutsune nabarmenak dituen arren, datu interesgarriak eskaintzen dizkiguna, eta hortxe, era guztietako gertakizun historikoen artean, euskarazko atsotitz bilduma eder bat topa dezakegu. Osora 85 atsotitz.

Bigarren liburua oso bestelakoa da eta Inkisizioak eskaturik, Euskal Herriko sorginez egindako txostena da. Relación que hizo el Doctor D. Lope Martinez de Isasti, presbítero y beneficiado de Lezo, que es en Guipuzcoa, acerca de las maléficas de Cantabria, por mandato del Señor Inquisidor Campofrío de Madrid izenaz bataiatu zuena. 1618an idatzi zuen eta gaur Madrileko Liburutegi Nazionalean daukate gordeta.

Liburu horretan, inolako kutsu historikorik gabe eta errealitateari muzin eginez, haren belarrietara iritsitako txutxu-mutxuen eta kontu xelebreen erlazioa eta azalpenak egiten ditu. Liburuan esaten duenez, Lezoko Gurutze Sainduak sendatzen omen zituen aztikeria eta sorginkeriatan ibiltzen zirenen arima galduak, hala eta guztiz ere, barkamena ez zitzaion aski iruditzen, eta txostenean zehar, behin eta berriz, eskatzen du Inkisizioaren su garbitzailea. De Lancre hiltzaileak Lapurdin egindakoa eredu gisa harturik, gauza bera eskatu zuen Gipuzkoarako.

Zorionez, ez du ematen garaiko agintari erlijiosoek jaramon handirik egin ziotenik. Txostena guztiz txepel eta funsgabea da, egilearen fanatismoaren berri garbia ematen diguna. Haren ustez, Gipuzkoa galbidean zegoen, sinesmen zaharrak eta sorginkeria arrunt hedatuta baitzeuden, eta horregatik inkisidoreen lana eskatu zuen gipuzkoarren arimak infernuko garretan ez zitezen betiko gal.

Lope Martinez Isastik egin digun ekarpen ederrena, zalantzarik gabe, lehen aipatu dugun 85 atsotitz biltzen dituen bilduma da, lehen liburuaren barruan plazaratu zuena. Horixe izanen da orain lerro hauetara, gaurko grafiaz idatzirik, ekarriko duguna.

1.- Haitzean jaioak haitzera nahi.

2.- Agoa (burdinazko masa goria) bero deino salda.

3.- Alaba gaizki ezkondua etxera bihur.

4.- Alperrik nekatu baino, hobe da geldirik egon.

5.- Amorezko ezkontzea, dolorezko bizitzea.

6.- Amuarraina amutik eta arkumea larrutik.

7.- Haritz eroriari orok egur.

8.- Hartu-emanak du gustua.

9.- Asko daki zaharrak, erakutsi beharrak.

10.- Atean uso, etxean otso, hala bizitzen gaizto.

11.- Aukeraren maukera, azkenean okerra.

12.- Balizko olak burdina gutxi.

13.- Batek mila balio eta milak batere ez.

14.- Behar-egile gaiztoa, erakusle on.

15.- Beharrik ihesi Castrora, han ere beharrik asko da.

16.- Begiak buruan jakintsuak eta eroak oinetan.

17.- Behiak on du larrea, hobeago jabea.

18.- Buztana lastozkoa duena, suaren beldur.

19.- Zahietan zuhur eta irinetan ero.

20.- Kartari karta eta burdinari dirua.

21.- Txindurriari ateratzen zaizkionean hegoak, galdu ohi ditu gorputza eta besoak.

22.- Zura beherago, harra barrenago.

23.- Dakienak lan egin dezake, ez dakiena leher daiteke.

24.- Darraionarentzat da ehiza.

25.- Diru gabeko handitasuna, su gabeko bartzuna.

26.- Ezin egina harria baino gogorrago, harriari mailuaz ere baledeko.

27.- Egokia hartzari zetazko beloa.

28.- Egiok egileari eta emaiok emaileari.

29.- Eliza zegienak aldarea, aldarea zegienak abadea.

30.- Erle joanak eztirik ez.

31.- Herrik bere lege, etxek bere ohitura.

32.- Errota onari bihia.

33.- Eskeak solasa galdu.

34.- Bakea ez da diruz erosia.

35.- Gauza gordea, urre gorri.

36.- Gauza zaharra, bera larra.

37.- Gaizki jan eta gaizki lan.

38.- Gogoa mihiak salatu.

39.- Gorrak hitz gaitzari lehia.

40.- Goiz gorri euri dadin. Arrats gori eguraldi.

41.- Gorrotoa bilau huts.

42.- Gero dioenak bego dio.

43.- Gezurra esan nuen Getarian, ni etxean eta hura atarian.

44.- Gibelerako on dena, barerako gaizto.

45.- Gure zaioak irin eske.

46.- Izan bagara, gerra huts.

47.- Etxean ogia ezin jan eta Arangurenen artoa.

48.- Idiak erausi beharrean, gurdiak orru.

49.- Hildakoak agindu zuen, biziak bere nahia.

50.- Hiltze ona merkaduria.

51.- Ilunpeetako jostea, argitako lotsa.

52.- Irabaziak oinak arin.

53.- Itsasoko legeak, onak on eta gaiztoa neurri gabea.

54.- Itsuen herrian, okerrak errege.

55.- Lagunaren behiak errape luze.

56.- Larrutik hedea.

57.- Lehen hila, lehen hoztua.

58.- Hitz-motelak beti hitz nahi.

59.- Nolako elizalde, halako abade.

60.- Nola soinu, hala dantza.

61.- Nolako nobia, halako habia.

62.- Nola denbora, hala solasa.

63.- Nor bere denborarako, arbia abendurako.

64.- A zer zelaia, jana ez balego.

65.- Odolak su gabe diraki.

66.- Ola olagizonarentzat eta barka barka-maisuarentzat.

67.- Olatik berri onik ez.

68.- Oihan orotan otso bana.

69.- Ontzia galduz gero, guztiok pilotu.

70.- Zakurrik ez den lekuan, azeria errege.

71.- Ororen ardia otsoak jan.

72.- Okin berriak bahe zuri.

73.- Otsoa atari ondoan.

74.- Otsoaren ahotik mokadu bat ere on.

75.- Otsoa ardien zain.

76.- Pagatzaile gaiztoarentzat olo.

77.- Saltzen dabilena, galtzen dabil.

78.- Sugea hil arren, sugekumeak bizi.

79.- Lana trebeziak garai.

80.- Unaiak haserretu zirenean azaldu ziren gaztak.

81.- Urte gaiztoa, okin hots.

82.- Urrutiko herria, lehena egia.

83.- Ur joanari presarik egin ez.

84.- Uretara maiz doan txarroa, laster da hautsi.

85.- Usoak joanda, sarea gora.

Lope Martinez Isastik atsotitz hauek bildu eta idatzi zituenez geroztik hiru mende luze igaro diren arren, esan dezakegu, okertzeko bat ere beldurrik gabe, ez dutela inolako gaurkotasunik galdu.

Atsotitzak (1). Fotografia: Lezoko Portua.

Atsotitzak (2). Fotografia: Lezoko Portua.

Atsotitzak (eta 3). Fotografia: Lezoko Portua.

Mark Legasse irakaslea bere unibertsitatean

JOXE LUIX AGIRRETXE MITXELENA

Mark Legasse idazle anarko-abertzalea Parisen sortu zen 1918ko apirilaren 19an, baina, bai amaren, bai aitaren aldetik ere euskal jatorrikoa izaki, ttikitatik hartu zuen haiengandik euskal grina. Hala, Euskal Herri burujabeko subditutzat izan zuen beti bere burua, bi estatu bortitzek hezur-muineraino menderatua duten herria dela ederki zekien arren.

Rafael Zabala, Marken birraitonaren anaia, Gurutze Santuaren elizako kapellaua izan zen XIX. mendearen bukaera aldera, eta Kale Nagusiko Jamotenea etxea zuen bizitoki. Hark, hiltzean, Gaudioso Zelaia ilobari utzi zion etxea, oso-osorik. Gaudioso Zelaia Marken amonaren anaia zen, Estanislada Zelaiaren anaia. Estanisladaren senarra, Marken aitona, berriz, Hendaiako alkatea eta medikua zen eta koinatu Gaudiosori Jamotenean astean bitan kontsulta irekitzeko baimena galdetu zion. Etxearen azkeneko solairuan jarri zuen, beraz, kontsulta Kamino Goienetxek eta beheko solairuan Gaudioso bera bizi zen hain gustuko zituen musika tresnen artean; arpa, pianoa eta Aita Donostiak bertara etorri eta oparitutako txalaparta baztandarra, besteak beste. Aitzakia horrekin, familia Lapurdin zenetan, bederen, Mark eta Jakes “Xanti” Legasse anaiak astero etorri ohi ziren Lezora eta herriko plazan jarduten omen ziren jolasean.

Ttikitako egonaldi haiek lezoartu egin zuten, nolabait esatearren, Mark Legasse. Hain zuen maite gure herria, zeina kortsario, bidelapur eta ezarritako sistema ororen aurka zeudenen bizitoki eta habiatzat zuen, ez baitzuen bere idazlan eta istorioetan aipatu arteko onik izaten. Asko dira, ondorioz, Lezoren eta lezoarren aipamenak bere lanetan; izan fikzio, izan prentsarako artikulu edo zutabe.

Maitasun horren ordain ttiki moduan edo, Lezoko herriak omenaldi xume baina biziki polita eskaini zion Marki 1990eko apirilaren 27an. Herriko plazan jende andana elkartu eta, dantzari eta txistulariekin batera, Kale Nagusia zeharkatuz Andreone etxearen parera iritsitakoan, dantzariek hiru dantza-pieza dantzatu eta lore-sorta eman zioten. Segidan, Andreoneko lehenengo solairuan solasaldi bikaina egin zuten Emilio Lopez Adan “Beltza”k, Jose Luis Alvarez Enparantza “Txillardegi”k, Patri Urkizuk, Luis Nuñezek, Luis Jiménez de Aberasturik eta Markek berak. Solasaldia orduan kultura zinegotzia zen Joseba Aurkenerena idazleak gidatu zuen. Maite Idirinek ere parte hartu zuen kantu zoragarri bat eskainiz. Andreone lepo bete zela esan gabe doa. Mark bereziki zorrotz, alai eta bizi mintzatu zitzaien bildutakoei, txalo eta algara zintzoen artean.

Mark handik zazpi urtera hil zen Ziburun, 1997ko martxoaren 21ean, 79 urte betetzeko hilabete eskas falta zuela.

Zorionez, omenaldi hartako bideoa gordeta izan dut gaur arte. Ez naiz oroitzen nork hartu zituen irudiak baina zinta niri eman zidan behintzat. Lau bat urte dela, Patri eta Urtzi Urkizuren galdearen ondorioz, apal batetik berreskuratu eta Berria TBn argitaratu zen lehen aldikoz. Orain, Lezoko Portuan lehorreratzea iruditu zait egokiena, herritarren artean zabal dadin. Omenaldiaren transkripzio ia osoa Agustina Pontestak egin zuen Lezo aldizkariaren 18. zenbakirako. Nahi duenak, beraz, hortxe du eskueran. Marki buruz gehixeago jakin nahi izanez gero, berriz, herriko aldizkarietan hari buruz —kasuren batean bere lumaz— idatzitako lanak mordoxka dira (ikus beheko bibliografiatxoa). Sakonago aztertu nahi duenak Amaia Ereñagak idatziriko biografia liburura jo besterik ez du. Guztietatik aterako du ikasgairik irakurle prestuak, bai horixe!

BIBLIOGRAFIA

AGIRRETXE, Joxe Luix. “Non haiz, Bizarzuri pirata?”. Lezo, 1997, 17 zenb., 23-24 or.

AURKENERENA, Joseba. “Marc Legasse eta Lezo”. Lezo, 1998, 18 zenb., 6-12 or.

AURKENERENA, Joseba. “Parisen gaisorik daukagun Marc Legasseri bihotzez eta saminez”. Lezo, 1993, 10 zenb., 74-75 or.

LEGASSE, Mark. “Recuerdos de infancia en Lezo”. Lezo, 1990, 5 zenb., 22-23 or.

“Mark Legasseren unibertsitate kuttuna“. Orratx 800! : Lezoko aldizkaria, 2003, 1 zenb., 14 or.

PONTESTA, Agustina. “Marc Legasseri omenaldia”. Lezo, 1998, 18 zenb., 31-37 or.

URKIZU, Patri. “IRAETA”. Lezo, 1990, 4 zenb., 70 or.

Lezoko ikuspegia, 1914 (Juan Chicoy)

LANDER ZURUTUZA SUNSUNDEGI

“Vista de Lezo, Colección Guipúzcoa”. Fotografia: Juan Chicoy Arreceigor, 1914 / Ricardo Sanz Cortiella.

Beste kanpotar askok bezala Juan Chicoy Arreceigorrek (1873-1959) Donostian igaro zuen 1914ko udaldia —Lehen Mundu Gerra hasi zeneko hura—, familiarteko giro lasai eta patxadatsuan. Udatiar guretzat ezezagun hura lanbidez ogasuneko funtzionarioa zen, baina bazuen zaletasun handi bat: argazkigintza. Hala abuztuko egun haietan Donostiako bazter eta hondartzak fotografiatzeaz gain inguruetako herriak ere bisitatu zituen, tartean Lezo, beti ere objektibo bikoitzeko punta-puntako kamera aldean zuela. Ordukoa dugu noski gaurkoan gure blogera ekarri dugun Vista de Lezo, 1914 eder hori (kristalezko plaka estereoskopikoa, 13 x 6 zm.).

Chicoyren argazki hori eta bilduma bereko gainerako guztiak (Colección Guipúzcoa) Lleidako Unibertsitateko irakasle Ricardo Sanz Cortiellak eskuratu zituen oinordetzan, Concha Chicoy Arreceigor birramona eta Juan anai-arrebak baitziren. Ricardo da hain zuzen ere altxor txiki hori kontserbatu, digitalizatu eta Interneten jarri duena guztion gozagarri.

Lezoko argazki zaharra Errenteria aldetik aterea dago, Komentukasko ingurutik. Aurrez-aurre irudiari xarma berezia ematen dion trena ageri da, eta trenbidearen bestaldean Real Compañía Asturiana de Minas-ek 1894an eraiki zuen Altzateko pintura fabrika zaharra —Fábrica de Albayalde y Minio—. Herriko kaskoari dagokionean Kale Nagusia eta San Juan kalea atzeman daitezke, gutxi gehiago, Goiko eliza eta haren inguruko etxeak: Pildainenea, Xolenea, Bikarioenea… Andreonea bakartuta ageri da, atzean Kabite baserria eta ondoan Olaso baserriaren hondakinak dituela. Irudiaren atzeko aldean Olazar baserria ikus daiteke, eta ia zuhaitzik gabeko Jaizkibel mendia.

Lezo, Jaizkibel eta Harribeltzetako trilogia

JOSEBA AURKENERENA BARANDIARAN

Joseba Aurkenerena idazlea Lezon. Fotografia: Lezoko udal liburutegia, 2015.

Ezagutu nuenetik, Lezok oso eragin handia sortu zuen niregan. Garai hartan hogeita bi urteko nerabea nintzen, eta ordutik urte dezente igaro badira ere, oraindino gogoan dut ezagutu nuen Lezo hura. 1978ko irailaren 13an, asteazkenarekin, lezoratu nintzen lehen aldiz, Gaintxurizketa aldean dagoen Gaintza baserriko Karlos Etxezurieta lagunak eramanik. Santa Krutzak ziren, hau da, Lezoko festa nagusiak. Giroa sekulakoa. Larunbat hartan, gaueko 9,30etan, Allerru elkartearen danborrada ederra ikusi nuen, eta 11etatik aitzina, jendez gainezka zegoen goiko plazan, Egan taldeak pozturiko dantza-soinupeko giroan bete-betean ibili ginen. Gau mundiala izan zen.

Aste bereko larunbatean, irailaren 16an, berriro ere, festetan segitzen zuen Lezora hurbildu nintzen. Arratsalde hartan idi-dema zen goiko plaza ondoko probalekuan. Bertako idi pareak eta itzainak ziren. Giroa, berriz ere, sekulakoa. Lezo hartan den-dena zoragarria egin zitzaidan: albo banatan eskailera luzez hornituriko herriko plaza eder berezia, euskal ikurrina bere balkoian harro erakusten zuen udaletxe zaharra, Gurutze Santuaren ermita miresgarri eta mirakulu-egilea, udaletxe ondoko frontoi berritu zabala, San Joan Bataiatzaile izeneko parrokia bertikal erraldoia, probalekua, tabernez jositako gune zaharra, Gaintxurizketako baserrietatik jaitsitako nekazari sendo gihartsu eta txapeldun haien ahotan entzuten nuen nafar itxurako euskara kantaria… Bai, ezin dut ukatu. Lezo ezagutu nuen momentu beretik zirrara berezia sumatu nuen nire bihotzean.

Egun hartatik aurrera, gero eta maizago hurbildu nintzen Lezora, bai Gaintza baserrira eta baita kalera ere. Gaintxurizketako baserritarren koadrila batean bilatu nuen nire tokitxoa eta orduz geroztik, eta urte luzetan, beraiekin batera ibili nintzen festaz festa eta parrandaz parranda. 1985. urtean Lezora ezkondu nintzen, ordurako Kale Nagusian erosia nuen Koartela edo Zabarre izenetako etxera. 1987-1991 urteetan Mikel Arrizabalaga alkatearen lehen legealdian kultura zinegotzia izan nintzen eta honek aitzakia eman zidan Lezoko elkarteak, herri erakundeak…, bertako jendeak, nolabait esanez, hobeto ezagutzeko. Gure bi semeak ere Lezon jaio ziren. Legealdia amaitu eta handik urtebetera, etxea saldu eta Lapurdiko Urruñara bizitzera abiatu ginen. Gure bizitzaren aldi berri baten hasiera izan zen.

Lezon bizi izan ginenean, bertako historiak bete-betean harrapatu ninduen. Hango itsasgizonak hango gaskoi zaharrak, karlisten eta liberalen arteko gatazkak, 1936ko gudariak, Patri Urkizuk jai egitarauetan idatzitako artikulu mamitsu eta gogoangarriak… buruan zebilzkidan bueltaka. Hura dena magikoa eta erakargarria zen niretzat. Eta horrela, mundu miresgarri hartan murgildurik, bertako historian edota bertako bizimoduan finkaturiko ipuinak idazteari ekin nion. Gehien-gehienak Lezoko Kultur Batzordeak hasieran, eta herriko elkarte eta herri erakundeek gero argitaratzen zuten Lezo aldizkarian plazaratu nituen: “Zabarre pirata”, “Oroitzene sorgina”, “Balea gorriak”, “Zelaibeltzetako akelarrea”, “Jentilen erregina”, “Martur gaskoiaren azkena”, “Jaizkibelgo artzaina”, “Barungako sorgina”, “Ternuako izotz azpian”, “Allerruko amona”…

1997an, eta orduko kultura zinegotzia zen Jone Salaberriaren bultzadaz, Lezoko Udalak hamabi ipuinez osaturiko Lezoko ipuin inoizkoak izeneko liburua argitaratu zidan. Bihoazkio lerro hauetatik nire eskerrik beroenak. Hurrengo urteetan Lezo ezkutatzen zuen Harribeltzeta herriari buruzko trilogia kaleratu nuen. Harribeltzetako ipuinak 2001ean, Makurmendiren magalean 2002an eta Harribeltzeta nire gogoan 2004an. Gero argitaletxearen bidez plazaratu nituen eta bertako arduradunek hainbat aldaketa eskatu zizkidaten liburuak Euskal Herri osorako argitaratu ahal izateko. Trilogia honetako ipuinetan azaltzen diren pertsonaia eta toponimo guztiak lezoarrak dira, baina Lezo eta Jaizkibel jarri beharrean Harribeltzeta eta Makurmendi izenak ezarri behar izan nituen liburuak txoko-txokokoak ez zitezen izan.

Harribeltzetako trilogia. Fotografia: Lezoko udal liburutegia, 2015.

Gaur, oraindik ere, Lezoren itzala atzetik dabilkit beti. Dagoeneko ez naiz Lezon bizi, nire burua Urruña herrian ikusten dut, baina aitortu beharra daukat, Lezon izandako bizikerek toki handia hartzen dutela nire oroitzapenetan. Hori dela eta, bihotzak bultzatu ninduen Lezori buruz egindako ipuinen selekzio eta bilduma berria atontzera. Horrela 2008. urtean Jaizkibelazpi izeneko liburua plazaratu nuen Hiria argitaletxearen bidez. Liburu horretan agertzen diren ipuinak zaharrak dira, gehien-gehienak Harribeltzetako trilogian azaldutakoak, baina Harribeltzeta eta Makurmendi azaldu beharrean, egiazko izenak azaltzen dira: Lezo eta Jaizkibel.

Jaizkibelazpi izenaz Lezo eta bere bailara osoa islatu nahi izan nuen, eta halaber, omenalditxo bat egin nahi izan nion Lezo herriari babes eta gerizpe eskaintzen dizkion Jaizkibel mendi magiko eta miresgarriari. Euskal jainko-jainkosek babes eta iraunarazi dezaten betiko, orain arte iritsi zaigun moduan, superporturik eta bestelako txikiziorik gabe.

Martzelino Legorburu “Argiñene” bertsolaria

LANDER ZURUTUZA SUNSUNDEGI

Martzelino Legorburu, Argiñene baserriko atarian (Lezo). Fotografia: Lander Zurutuza, 2013.

Gaintxurizketa auzoko Argiñene baserriko seme Martzelino Legorburu Manterola (Lezo, 1933-2014) orain urte bete hil zen, 2014ko abuztuaren 10ean. Eskola zaharreko bertsolaria izaki —Xanti Zabala baino bederatzi urte zaharragoa zen—, inor gutxik ezagutzen zuen hark bezain ondo bertsolaritzak XX. mendean Lezon egindako bidea.

2013ko abenduaren 26an, artean alargundu berria zela, etxeko ateak ireki zizkigun ohiko prestutasunez —urte batzuk lehenago ere, gure eskariz, bere bertsopaper bildumaren kopia bat jarri zuen udal liburutegiaren esku—. Neguko ilunabar hartan Argiñeneko epelean izan genuen elkarrizketa duzu jarraian:

 

Xanti Zabalak 7. Korrikari jarriak

JOXE LUIX AGIRRETXE MITXELENA

Xanti Zabala bertsolaria, Andreone etxearen ondoan (Lezo). Fotografia: Lander Zurutuza, 2004.

Ondoko bertso hauek Xanti Zabala “Lexo”k bota zituen 7. Korrikaren herriko aurkezpen ekitaldian. 1991ko martxo hasiera zen, udaberri gose zen negu hondarreko arratsalde hotza. Korrikaren aurkezpen hura egiteko ohorea Imanol Esnaolak eta biok izan genuen; Udaletxeko Biltzar Areto Nagusian izan zen, eta gogoan dut herritar mordoxka elkartu ginena.

Hartarako pentsatuta zegoen unean, tinko eta indartsu ekin zion “Lexo”k, “Espainian behera” doinuan, hiru ahapaldi hauek kantatzeari. Nago, jendeari barneraino iritsi zitzaizkiola egoki harilkatu eta trinkotutako bertso horietako hitz eta arrazoiak. Niri behintzat, buruan iltzatuta geratu zitzaizkidan eta, hurrengo egunean-edo, badaezpada, paperera eraman nituen. Paper hura galdua dut aspaldi, bertso haien oroimena, aldiz, bizi-bizi dut, edukiz eta doinuz, gogo-bihotzetan.

Egun biribila iruditu zait gaurkoa bertso hauek argitara ateratzeko -ez baitira, nik dakidala, oraindik inon jaso-;  udaberriz, Xanti zendu zitzaigula hiru urte bete diren eguna, 19. Korrika Euskal Herriko bazterrak taupada berriz itzartzen ari denekoa eta Lezoko lur maiteak ere, Gaintxurizketa –Gaintxurizketa, Xanti!– gainetik abiatuta, ferekatuko dituenekoa.

Doinua: Espainian behera

Euskal Herria dugu
euskaldunon herri,
hemen ez da izango
ez duenik berri.
Hizkuntza neguan da,
noizko udaberri?
Hargatikan gabiltza
korri eta korri;
indarra eman nahirik
gure hizkuntz horri. (ber.)

Gaixo ikusitzen dut
eta nahiko grabe.
Hainbat etsai badauka
ez da nobedade.
Izan nahi badugu
hizkuntzan berjabe,
saiatu behar dugu
gogor eta trebe.
Euskal Herria zer da
euskararik gabe? (ber.)

Euskara bultzatzeko
sortu zen AEK,
nonbait hasia zela
ikusiz atzeka.
Euskaldun finak bere
alde behar neka,
bihotzean eduki
salbatzeko irrika.
Beraz, gora AEK
ta gora Korrika. (ber.)

Xanti Zabala “Lexo”