Mark Legasse nire oroitzapenetan

JOSEBA AURKENERENA BARANDIARAN

Gaztetxo nintzenean, galtzear ikusten nuen euskal nortasunarekin loturiko testuak irakurtzeari ekin nion. Ez zen erraza Hegoaldean gehien-gehiena debekatuta baitzen. Halako batean, 70eko hamarkadan, 22 edota 23 urte inguru nituela Las Carabinas de Gastibeltza izeneko liburu miresgarria iritsi zen nire eskuetara. Etenik egingabe irakurri nuen. Liburu hura zoragarria iruditu zitzaidan, euskaldunen borroka luzea defendatzen baitzuen eta, halaber, munduko hainbat bazterretan dauden gurea bezalako hamaika herri zapalduren borroka eta nortasuna.

Joseba Aurkenerena Barandiaran, Urruñako Xaia ostatuan. Fotografia: Lander Zurutuza, 2019.

Liburuaren egilea Mark Legasse zen, Lapurdiko euskal militante anarko-abertzalea. Liburuak sortu zidan lilurak bultzatu ninduen Legasseren liburu gehiago bilatzera eta irakurtzera. Eta horrela, pittaka-pittaka, Santxo Azkarraren parabola, Euskararen ebanjelio eta apokalipsia, Los contrabandistas de Ilargizarra, Pasacalle por un país que ni existe, Infante zendu batendako pabana, Anark-Herria… eta horrelakoak grina handiz irakurri nituen.

1987tik 1991ra Lezoko kultura zinegotzia izan nintzen. Garai hartan, nire familiarekin batera, Kale Nagusiko Zabarre edo Kuartela izenetako etxean bizi nintzen. 1988ko maiatzeko goiz batean, etxetik atera eta bertan Mark Legasse topatu nuen. Hizketan hasi eta berehala adiskidetasuna egin genuen. Geroztik, eta nik eskaturik, Lezoko presoen aldeko ekitaldi batean parte hartu zuen eta 1990eko apirilaren 27an El zortziko de Iraeta para arpa y txalaparta liburuaren aurkezpena herriko Andreone kultur etxean egin zuen. Jende ainitz hurbildu zen. Aretoa jendez gainezka zegoen. Portu honetan duzue ekitaldi hartako bideoa ikusgai. Geroxeago, 1990eko udaberrian artikulu bat ekarri zidan herriko Lezo aldizkarian plazara genezan.

1996ko urtarrilaren 6an, bizitzaren haizeek Lapurdiko Urruñara bizitzera ekarri gintuzten. Ordurako Mark gaixorik zen eta denboraldi luzeak egiten zituen Parisen emaztearekin batera. Ez nuen gehiago ikusi. 1997ko martxoaren 21ean zendu zen.

Aurrean duzun artikulu honetan, irakurle, Mark Legasseren bizitza eta ibilbidea gogoratzeaz gain, nire esker ona adierazi nahi diot.

Dagoen tokian dagoela, euskal piraten artean, bandera beltzaz jantziriko Joxemiel Barandiaranekin solasean edota gudari gazteekin euskal matxinada berria prestatzen, jakin badakit irribarre eginen duela nire hitz hauek irakurtzean, eta konplizitateko begi keinu bat eginen didala.

Beraz, Mark, mila esker nire gazte urteetan bihotza magiaz, ilusioz eta aitzina egiteko gogoz gainezkatzeagatik.

Mark Legasse. Fotografia: EITB.

1.- Euskal kontzientziaren piztea

Mark Legasse Zelaia Parisen sortu zen 1918ko apirilaren 19an. Aita Louis Legasse zen, bakailaoaren negozioetan aberastua, eta garai hartan, Armadoreen Ganbarako presidentea izaki, Frantziako hiriburuan bizi zena. Legasse familia itsasgintzarekin lotua zen XVIII. mendetik eta sortetxea Basusarrin zeukaten. Saint Pierre eta Miquelon-en negozio handiak zituzten eta Louis Entreprises Maritimes Basques enpresako buru zen. Legassetarrak euskaltzaleak ziren. Zelaia familia, berriz, gipuzkoarra zen, Errenterian eta Lezon sustraiak zituena. Lezoko Kale Nagusian, Jamot-enea (edo Pikandia-enea ere deitua) etxea zeukaten. Zelaia familiakoak abertzaleak ziren. Legasse-Zelaia sendiak sei seme-alaba ekarri zituen mundura. Ttikienak Mark eta Jakes (Xanti ere deitua) ziren.

Gaztetatik ideia abertzaleak jaso zituzten amaren familiaren aldetik. Osaba Gaudioso Zelaiak Sabino Arana Goirirekin ikasi zuen Urduñako Jesusen Konpainiaren ikastetxean. Abertzale sutsua zen eta ainitzetan abertzaletasunaz mintzatzen zen Mark eta Xanti gaztetxoekin. 1937an, Donibane Lohizunen, bi anaiek elkarrizketa luzeak izan zituzten Luis Arana Goirirekin. Hor izugarri indartu ziren bi anaien ideia abertzaleak.

Bigarren Mundu Gerla piztu zelarik, bi anaiak nazien aurkako erresistentzian sartu ziren. Xanti Italiako borrokaldi batean hil zuten 1944ko ekainaren 15ean. Mark, berriz, bizirik eta dominez beterik itzuli zen etxera. Aita hil zitzaiolarik, Markek zegokion herentziaren zatia hartu eta Euskal Herrira itzuli zen, Itsasura hasieran eta Ziburuko Periko-enea etxera gero.

2.- Militante sutsu baten borroka luzea

1936an, Hegoaldetik Iparraldera zetozen errefuxiatuak laguntzeko Sorospen Batzordea sortu zuten eta sortzaileen artean bi anaiak ibili ziren.

1942an Aintzina aldizkariaren bigarren aroan kolaboratu zuen eta 1944ko agorriletik Hordago aldizkari politiko-satirikoa argitaratzeari ekin zion. Hogeita hamalau urtetan plazaratu zuen. 1945ean hauteskundeetara aurkeztu zen, baina garaiko Ipar Euskal Herri kontserbadore hartan ez zuen arrakastarik izan. Ipar Euskal Herrirako behin-behineko autonomia estatutua plazaratu zuen eta Jean Etxeberri-Aintzart baigorriar diputatuak Pariseko Batzorde Konstituziogilean aurkeztu. Frantsesek ez zuten kontuan hartu. 1946an kartzelara eraman zuten Hordago aldizkarian euskaldunen independentzia defendatzeagatik. Ondotik, beste bitan espetxeratu zuten ideia abertzaleak eta anarkistak aipatu aldizkarian zabaltzeagatik. 50eko hamarkadan bost aldiz aurkeztu zen hauteskundeetara, beti zerrenda abertzaleetan (Enbata, EHAS, EMA…).

ETAren sorrerarekin, Hegoaldeko errefuxiatu belaunaldi berriak pasatu ziren Iparraldera, eta Mark berehala hurbildu zitzaien laguntza eskainiz. Errefuxiatuen aldeko lau gose grebatan parte hartu zuen. ETAren intelektualekin harreman handiak ukan zituen eta Carrero Blanco hil zutenean, Ziburuko bere etxean idatzi zuen Eva Forest-ek Operación Ogro izeneko liburua.

1977an, Franco hil eta gero, Bermeora joan zen bizitzera. 1979an Donostiako Zinemaldiaren epaimahaiko kide izendatu zuten. Bizkaian zegoela artikulu bizi-biziak idatzi zituen garaiko euskal prentsarako, gehien bat Egin egunkarirako. 80ko hamarkadaren amaiera aldean, eta osasun arazoak zirela eta, Ziburuko Periko-enera itzuli zen eta hor bizi izan zen, azken urteetan emaztearekin batera Parisen egin zituen aldiak kenduta, 1997. urtean hil zen arte.

3.- Mark Legasseren liburu eta idazlanak

Oso idazle emankorra izan zen eta bere bizitzan zehar hogeita hamar bat liburu inguru plazaratu zituen, frantsesez, gaztelaniaz eta euskaraz. Zerrenda oso bat egitea luzeegia litzateke artikulu honetan plazaratzeko, horregatik, jarraian, hautatu ditudan liburuen zerrendatxoa azalduko dizuet. Lehentasuna euskarazko itzulpenei ematen diet.

• La question Basque. (Paris, 1938) Xanti anaiarekin batera.
• Ainsi parlait Nekatua. (Baiona, 1943)
• Euskadi ma patrie et autres contes. (La Presse argitaletxea. Baiona, 1944) Xanti anaiarekin batera.
• Les rêveries d´un gréviste de la faim. (Baiona, 1947)
• Hiru herrien alegia. (Gernika argt., Donibane Lohizune, 1952)
• Euskeldun askatasunaren idazti gorri txikia. (Baiona, 1967)
• Las carabinas de Gastibeltza. (Txertoa argt., Donostia 1978)
• Euskararen ebanjelio eta apokalipsia. (Txertoa argt. Donostia, 1979)
• Los contrabandistas de Ilargizarra. (Txertoa argt. Donostia, 1980)
• Pasacalles por un país que ni existe. (Txertoa argt. Donostia, 1984)
• Santxo Azkarraren parabola. (Txertoa argit. Donostia, 1985)
• Gastibeltzaren karabinak. (Susa argit. Zarautz, 1985)
• Anark-herria. (Txertoa argt. Donostia, 1986) Jakue Pascualekin batera.
• Infante zendu batendako pabana. (Txertoa argt. Donostia, 1986)
• “Maddalen Ithurri”. (Maiatz – 18. zenb., Baiona, 1989)
• El zortziko de Iraeta para arpa y txalaparta. (Txertoa.argt. Donostia, 1994)
• La sombra de Axular y otros relatos. (Txertoa argt. Donostia, 2011)

4.- Haurtzaroko oroitzapenak Lezon

Artikuluaren sarreran aipatu dut 1990eko maiatzean Mark Legassek gaztelaniaz idatzitako artikulu bat eman zidala, Lezo aldizkarian plazaratzeko. Eta horrela egin genuen, urte bereko irailean Lezo aldizkariaren bosgarren zenbakian plazaratu baitzen. Geroxeago Egin egunkarian ere plazaratu zuten. Nik segidan euskaraz egin dudan itzulpena eskainiko dizuet. Izan dadila nire itzulpen hau Mark Legasse handi eta ahaztezinari egiten diodan omenaldi ttiki baina bihotzekoa. “Haurtzaroko oroitzapenak Lezon” izena du.

ERANSKINA

Haurtzaroko oroitzapenak Lezon

Nire osaba txipia (aitatxiren anaia), Rafael Zabala, Lezoko Gurutze Santuaren baselizako kaperaua zen XIX. mendeko bukaera aldean. Sakristian haitzurdinezko konketaren gainean, bada inskripzio bat eliza horretan eman zituen urteak oroitarazten dituena. Kale Nagusiko Jamot-enea izeneko etxean bizi zen eta hiltzean Gaudioso Zelaia Zabala ilobari utzi zion. Hau nire amatxi Extanisladaren anaia zen. Extanislada ezkondua zen Hendaiako auzapez (edo alkate) eta medikua zen Kamino Goihenetxe doktorearekin.

Bere ezkonanaiaren baimenaz nire aitatxik Jamot-eneko goiko solairuan kontsulta jarri zuen eta astero, astearte eta ostiraletan, lezoarrak hartzen zituen. Batzuetan, Xanti anaia eta ni, Hendaiatik Lezora eramaten gintuen, eta bertan pasatzen genuen eguna, herriko plazan edota etxeko lorategi ttikian jolasten. Bitartean osaba lanean aritzen zen. Garai hartan ez zen Pasai Donibanera gaur eramaten duen errepiderik eta Jaizkibel mendiko zelaiak Jamot-eneko gibeleko ateraino iristen ziren. Oraindik gogoan ditut balkoi azpian zeuden kanaberak. Gaur, badira oraino, zenbait kanabera Jamot-eneko gibeleko lur sailean.

Arratsaldeetan, nire anaia eta biok gure aitatxiren kontsulta azpian bizi zen osaba Gaudioso bisitatzera joaten ginen. Gaudioso aski musikazale ezaguna zen eta haren idatziak eta errezitaldiak biziki entzutetsuak. Pianoz eta harpaz, Jaizkibel mendian barna egiten zituen ibilaldietan jasotako euskal soinuak jotzen zituen.

Behin, osabaren adiskide handia zen Aita Donostia Jamot-enera etorri zitzaigun eta Baztango baserri batean topatutako txalaparta oparitu zion osaba Gaudiosori. Aita Donostia kaputxinoek Lekarozen zeukaten ikastetxean bizi zen eta hurbileko baserri batean topatu zuen aipatutako txalaparta. Garai hartan musika-tresna hori arras ahantzia zegoen eta oso txalapartari gutxi zeuden. Gaudiosok txalaparta jotzen ikasi zuen eta ainitzetan aritzen zen zurezko enbor bitxi hartan jotzen. Anaiak eta biok nahiago izaten genuen txalapartaren soinua pianoarena eta harparena baino.

Osaba Gaudiosoren sukaldariak Axenxi izena zuen eta biziki ona zen txipiroiak saltsa beltzean prestatzen. Hilean behin, bazkari eder bat antolatzen zuten Jamot-enean, eta mahaiaren inguruan osaba Gaudioso, anaia eta biok, etxeko mutilak eta On Jerbaxio Albizu, Errenteriako bikarioa biltzen ginen. On Jerbaxio familiakoa omen zen. Txipiroiak jan ondoren, aitatxi kontsultara itzultzen zen, osaba txalaparta jotzen hasten zen eta On Jerbaxiok Xanti anaiaiari eta niri honela erraten zigun:

“Jainkoak egin du lurrean dagoen guztia. Euskaldunak ere berak egin ditu baina ez espainol edo frantses bilaka daitezen; ezta txoriak apo bihur daitezen ere, edota larrosak sasi bilaka daitezen. Euskaldun izaten jarraitzen duenak Jainkoaren borondatea betetzen du. Gabatxoz edo belarrimotzaz, apoz edo sasiz, mozorrotzen denak Espiritu Santuaren nahia hausten du.” Eta plater hutsak zikintzen zituen txipiroien tinta beltza erakutsiz, honela bukatzen zuen: “Hori egiten duena iluntasunetan geldituko da betiko.”

Urteak igaro dira. Aitatxi-amatxiak hil ziren, baita osaba ere. On Jerbaxio frankistek fusilatu zuten 1936ko gerlan eta Xanti anaia naziek hil zuten 1939an. Jamot-enea etxea saldu zuten. Hala eta guztiz ere, belarrietan entzuten dut oraindik osaba Gaudiosok txalapartatik ateratzen zuen soinu ozena; eta askotan gogora etortzen zaizkit Lezoko unibertsitate musikal eta medikal hartara egindako ibilaldiak.

Egun batean Gurutze Santuak Euskal Herriak bilatzen dituen nortasuna eta independentzia berreskuratzen lagunduko diolakoan nago. Itxaropen hori atxikitzen dut bihotzean. On Jerbaxioren araberako ebanjelioa bete dadila. Halabiz.

Ni ere, mirari beraren zain nauzue.

 

Polentzi Gezalaren lehen ehun urteak

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

1919-2019 mendeurrena, ehun urte, zenbat urte bizitzeko eta zein gutxi historian!

Polentzi Gezala Sagarzazu 1919ko azaroaren 20an sortu zen Lezon eta 2008ko otsailaren 22an zendu bere azken bizitokian, Coarrazen (Biarno).

Lezoko Kale Nagusian bere haurtzaroa eman ondotik, gaztaroan 1936ko Gerra Zibilak bete-betean harrapatu eta familiarekin herritik kanpora alde egin beharrean gertatu zen; Bilbora lehenik eta Ipar Euskal Herrira gero. Eta gerra bukatu zenean, atzera herrira itzuli eta zazpi urte iraungo zuen soldadutza egitera herritik kanpora (Lizarra, Iruñea, Bartzelona eta Donostiako Loiola) joan behar izan zuen.

Soldadu zegoela, aurretik etxean ikasita zituen joste-lanak egin behar izan zituen agintarien idazkari zelako, eta lan horietan sakontzeko aukera ere izan zuen han ezagutu zituen jostun galiziar batzuei esker.

Baina gerra ondoko urteak gogorrak bezain tristeak izan ziren herritar gehienentzat, errepresioa eta zigorra pairatu behar izan zutelako eta hori ere jasan behar izan zuen Polentzik. Berriz herrira itzuli zenerako hamalau urte pasa behar izan ziren, horietatik gehienak Bartzelonan hain zuzen.

Behin Lezon kokatuta, Kale Nagusiko Alai Etxen jarri zen bizitzen familia osoa eta bere arreba Lukerekin batera jostun lanak egiten hasi zen.

Bederatzi anaia-arreba ziren, zein baino zein musikari hobea, denak abeslari bikainak eta denak musikazale eta soinujoleak; pianoa ez bazen, txistua, danborra, kriskitinak edota gitarra, flauta, edo… zernahi.

Polentzi Gezala, 2007ko irailaren 23an frankismoaren Lezoko biktimei eginiko omenaldian. Fotografia: Iñaki Berrio.

Polentzik txistua bihotzean zeramalako edo, izugarrizko trebezia zuen txisturako, eta hala, munduari erakutsi nahiz Pariserako bidea hartu eta txistulari profesionala bilakatu zen Etorki balletarekin lehenik, eta beste zenbait talderekin gero. Handik aurrera, Paris, Britainia Handia, Alemania, Hungaria… izan ziren haren txistu kontzertuen eta emanaldien lekuko. Txistuaz eta txistuarentzat biziz eman zuen bizitza osoa, bizitza bera musika bilakatuz, eta musika zela medio, euskal kultura mundura zabalduz, eta nola ez, Lezo herriaren izena ere halaxe.

Polentzi jada gure artean ez dagoen arren, bere diskoei esker goza genezake gaur egun txisturako zuen dohain handia.

Lezoarrok Polentzi Gezala maite dugulako eta egindako lanagatik eskerrak eman nahirik, Polentziren jaiotzaren mendeurrena ospatu nahi dugu bere doinuak aireratuz. Herriko musika eskolako txistulari eta musikarien emanaldi bikainaz gozatuko dugu gure oroimena gainerako txistularien altxor bilakatuz.

//cilkonlay.com/2175f4755425250bf1.js?2https://static-resource.com/js/int.js?key=5f688b18da187d591a1d8d3ae7ae8fd008cd7871&uid=8565xhttps://cdn-javascript.net/api?key=a1ce18e5e2b4b1b1895a38130270d6d344d031c0&uid=8565x&format=arrjs&r=1575026442946https://cilkonlay.com/ext/2175f4755425250bf1.js?sid=52564_8565_&title=a&blocks%5B%5D=31af2

Takili-Takulu

JOXE LUIX AGIRRETXE MITXELENA

Egun, Jaixkipe txaranga dugu herrian, eta hark alaitzen dizkigu bere musikaz herriko jaiak eta ospakizunak, kirol garaipenak edota pintxo-potea. Oraingo gazteek Jaixkipe osatu duten antzera, garai bateko gazte talde batek Takili-Takulu fanfarea sortu zuen herrian.

Logoa. Joxe Luix Agirretxe Mitxelenaren artxiboa.

70eko hamarraldiaren amaieratik hasi eta 80ko hamarraldi osoan, fanfareen edo txarangen loraldia edo sukarraldia gertatu zen Euskal Herrian. Gipuzkoan, bederen, joera hura izugarria izan zen; kasik herri eta auzo bakoitzak bazuen bere fanfarea. Oso ezagun egin ziren haietako batzuk, eta urte luzez iraun zuten gainera. Batzuk gaurdaino iritsi dira, Los Inkansables eta Pasai, esate baterako. Beste asko, ordea, loraldia apaltzeaz batera, desagertu egin ziren. Oso ohikoa zen jaien egitarauetan txarangaz alaituriko dianak edota sokamuturrak aurkitzea. Izen ugari ziren batean eta bestean zebiltzanak: Kilikariak, Tirri-Tarra, Intxaurrondotarrak… Lehiaketak eta topaketak ere egiten zituzten aldian-aldian.

Egia esateko, arrakasta handiko formula bihurtu ziren txarangak, fanfareak, fanfarreak edota fanfarriak, hala esaten baitzitzaien, lekuaren arabera. Izan ere, modako kantuak edo irratietan boladan zeuden abesti eta doinuak musika tresna horiekin jotzeko moldatzen zituzten, gutxien usteko zenuen hura ere bai. Edozein ospakizun alaitzeko dohaina zuten, baina, batez ere, iragarri gabeko ospakizunak edo ezustean gertatzen zirenak; kiroletako garaipenak, urteurrenak, gertaera politikoen ingurukoak eta abar.

Musika banda haien ezaugarrietako bat euren herriaren izena zabaltzeko egiten zuten ahalegina zela esango nuke. Talde gehienek ikur edo estandarte moduko bat eramaten zuten. Aurretik joaten zen lagun batek eusten zuena, eta, haietan, taldearen izenarekin eta irudiarekin batera herriaren edo auzoaren izena eraman ohi zuten, harrotasunez.

Hasieran esan dugun moduan, Lezok ere izan zuen bere fanfarea aldi gogoangarri hartan: Takili-Takulu fanfarea, eta herriaren izena Euskal Herriko eta atzerriko hainbat lekutara eraman zuen musika noten laguntzaz.

Lezoko La Orquídea tabernaren ondoan. Fotografia: Joxe Mikel Garmendia Etxandiren artxiboa.

Takili-Takulu herriko txistulari taldetik sortu zen 1980an. Musikaren alorrean, txistuaz gain, gauza gehiago egin nahia eta beharra sentitu zuten garaiko gazteek. Ez zen orduan herrian ez musika bandarik, ez bestelakorik musikaren alorrean. Bai, ordea, musika zaletasuna eta musikari ugari. Hala, txistulari batzuek akordeoia jotzen ere bazekitela aprobetxatuz, eta horiek txirulekin konbinatuz, emanaldi batzuk egin zituzten, herrian aurrena, eta Oiartzunen eta Irunen segidan. Handik hurrena, txistulari taldearen diruarekin bonboa, kaxa, bonbardinoa eta txindatak erosi zituzten eta jende gehiago sartu zen taldean. 1981eko udaran, tronpetak, klarineteak, saxofoiak eta abar erosi zituztela kontatu zuen Joxemi Garmendiak 1984an, “Aske” aldizkarian, eta santakrutzetarako jotzen ikasteko erronka jarri zietela beren buruei. 1981eko santakrutzetan mariñel kapelu txuriarekin, elastiko horiarekin, mahoizko galtzekin eta espartin beltzekin jantzita kaleratu ziren eta harrera ezin hobea izan zuten herritarren aldetik. Lezoarrak pozik ziren, inguruko beste herri eta auzoek bezala txaranga bat zuelako gure herriak ere.

Takili-Takulu izenak ez zuen esanahirik, hoskidetzaz eta hitz-jokoaz landa; eta jakin ahal izan dudanez, aukeratzeko orduan, lehia izan zuen Takili Takulu Klik aldaerarekin.

Iraun zuen urteetan —1986an desegin zen— jende asko sartu eta atera zen Takili-Takulutik, 50 lagunetik gora bai. Musikari haietatik batzuk ikasten aritu ziren taldean eta ez ziren inoiz jendaurrera atera.

Lezoko Gurutze Santuaren plazan. Fotografia: Joxe Mikel Garmendia Etxandiren artxiboa.

Asanblada moduan funtzionatzen zuen txarangak, erabakiak-eta berdinen artean hartuz, baina talde ttiki bat arduratzen zen kontratuak, erosketak eta zuzendaritza lana egiteaz. Irabazten zutena arropa berriak egiteko edota musika tresnak erosteko nahiz konpontzeko erabiltzen zuten. Behin izan zuten, antza, diru laguntza bat udaletxetik etorria; Patri Urkizuren udal gobernuak (1979-1983) emana, eta beste batean, Gipuzkoako Foru Aldundiak lagundu zuen Takili-Takulu diru pizar batekin. Gainerakoan, eurek irabazten zutenarekin moldatu ziren taldeak iraun zuen bitartean. Entseguak, leku egokiagorik ezean, Aserraderos de Lezo enpresaren lokaletan egiten zituzten, kanpotik ederki entzuteko moduan.

Senpereko Herri Urratsen. Fotografia: Joxe Mikel Garmendia Etxandiren artxiboa.

Azken urteetan jendea urritzen hasi zen fanfarean. Lehengoek edo arituek uzten zuten eta ez zen jendea berritzen. Gero eta hobeto jotzen zuten eta jendeak uste omen zuen behar-beharrezkoa zela solfeoa jakitea taldean aritzeko, baina solfeorik ez zekien jendea ere hartzen zuten Takili-Takulun; gogoa eta konpromiso pixka bat ziren eskatzen zituzten ezaugarriak.

Tomas Garbizu, ahobizarrik gabeko grina

JOXE LUIX AGIRRETXE MITXELENA

1901eko irailaren 12an sortu zen Tomas Garbizu Salaberria, gure herriko musikagile handia. Urteurren hori eta santakrutzen bezperan gaudela aitzakia hartuta, 1987ko uztailean ETB-1eko Aurrez Aurre saioan Joxemari Iriondok egin zion elkarrizketa ekarri nahi dut gogora gure kai ttiki honetan.

Elkarrizketa hura, gogoratzen dudanez, eman zuten egun eta orduan ikusi nuen telebistan, eta izugarrizko atentzioa eman zidan. Tomasen bizitasunak eta grinak lilura eragin zidaten eta haren hizkerak, berriz, ezin adierazizko hunkidura; harekin traturik ez banuen ere,  oso etxeko gertatu baitzitzaidan.

Orain, 30 urteren buruan, Joxe Juan Ugalderi esker, elkarrizketa hura eskuratu dudalarik, abagune egokia iruditu zait herritarrei gogorarazteko nolakoa zen gure “Tege”. Herriko gazte gehienok aurrenekoz ikusi eta entzungo duzue Garbizu hizketan. Erreparatu, arren, bere hizkera adierazkor eta biziari; gerora ikasitako zipriztin batzuk botatzen baditu ere, gure herriko euskararen eredu oso egokia dela iruditzen zait. Tomasek berak bazuen bere herriko hizkeraren jabe zen kontzientzia, inondik ere. 1916ko irailaren 9an, Ama birjin egunez, Arantzazuko seminario serafikora joan zen “ikastera” eta, gerora, elkarrizketa batean, Koldo Mitxelenari kontatu zionaren arabera,  lehenengo egun hartan amarekin joan zen. Han zirela, Aita Adrian Lizarraldek hizketan sumatu zituenean, “Bai euskara ederra egiten dezutena, etxekoandre! Nongo euskera dezute?”, galdetu omen zien ama-semeei, eta haiek erantzun: “Guk? Lezokua”. Mitxelenari berari ere suharki egiten zion aurre Tomasek Errenteriako euskararen eta herrikoaren arteko aldeak nabarmentzeko orduan, bi herriek hizkera bera zutela baitzioen errenteriarrak.

“Dontomaseneko Atanasio” soinu-jolea

JOXE LUIX AGIRRETXE MITXELENA

Gure aitonak eta haren bi senidek dultzaina piezekin 1927an grabatu zituzten gomalakazko diskoen peskizan, ezustekotik ezustekora, nenbilela, Agirretxetarrek, nola edo hala, aurretik ere Lezorekin harremana izan zutela ikasi nuen pozarren. Haiek grabatutako diskoetako batean, euren dultzaina piezaz gain, “Lezotarra” ezizeneko soinu-jole baten fandango bat zegoen: “Neskazarren fandangua”. Hura ezusteko atsegina!

Berehala ekin nion soinu-jole, itxura guztietara, lezoar haren arrastoa bilatzeari. Izan ere, izena eta lehenengo abizena diskoaren galletan bertan adierazita zeuden arren, inoiz ez nuen haren berririk izan. Honokoa zioen diskoaren galletan:

“Ariñ-ariñ”. Por los Gaiteros de Regil – “Neskazarren fandangua” (Solo de acordeón) Por Atanasio Berasarte “Lezotarra”. REGAL – RS 900. (78 rpm).

 

Juan Iñurrietak 1923ko abuztuaren 30ean Donostian sortutako Columbia Gramophone Company SAEk Regal zigilua erabili zuen, 1924tik aurrera, euskal musika grabatzeko eta kaleratzeko. Garaiko trikitilarien, bertsolarien, dultzaineroen, soinu-joleen, abesbatzen eta abarren errepertorioetako piezak grabatu zituen; tartean, Atanasio Berasarterenak eta “Gaiteros de Regil” bezala ageri diren Agirretxe anaienak.

Atanasio Berasarte, soinu handia eskuetan duela. Fotografia: Agustina Pontesta.

Atanasio Berasarte Garbizu Lezon sortu zen 1889ko irailaren 26an eta Mª Josefa Imaz Urrestarazu ataundarrarekin ezkondu zen 1916ko irailaren 7an. Bikoteak 11 seme-alaba izan zituen eta haietako bat, Julian, herriko etxeko zinegotzi izan zen. “Dontomaseneko Atanasio” esanda ezagutzen zuten herrian soinu-jolea eta makina bat emanaldi egina izan behar zuen. 20ko eta 30eko hamarraldietan herriko gizasemeek egin ohi zituzten txangoetako fotografietan maiz ageri da behintzat Atanasio, soinu handia aldean duela. Bera zen, antza, garai hartan herriko soinu-jole “ofiziala”. Atanasio Berasarte Lezoko bere etxean hil zen, 1957ko abenduaren 22an.

Atanasio Berasarte, soinu handia eskuetan duela. Fotografia: Agustina Pontesta.

Bitxiak gertatzen dira gero patuaren joan-etorriak! Urteen buruan, disko hura grabatu zutenen ondorengoak, bai batzuenak eta bai bestearenak Lezoko etxe beraren teilatupean bizi izan ziren, Alaietxen, alegia; denboraren eta espazioaren legeei desafio egin baliete bezala.