“Arraiketayak”, kale kantoiko salmenta

AGUSTINA PONTESTA GARMENDIA

Goizean goiz jaikita, artean argirik gabe, Trintxerpeko arrain salmenta egiten zen moilara joan ohi ziren oinez; etxean utzitako haurtxoen kezkatan batzuetan eta irabaziko zituzten txanponekin ametsetan bestetan. Zorte pixka batekin, senarrak berak eramango zituen etxera bueltan, “txin txin diruaren hotsa” kantatzen zuten bitartean.

Itsasoko haizea bezain fresko ziren arrainak zumezko otarrean eta baldeetan sartu eta han abiatzen ziren aldameneko herrietara, kresalaren usain gozoa barreiatuz, arraina saltzera. Kalean desfilatzen ariko balira bezala agertuko ziren buruan oihalezko burutiaren gainean otarrea edota baldea jarrita, sekulako abileziaz, besoak libre eta zama iraultzeko batere arriskurik eta beldurrik gabe.

Kaleetako kantari bitxiak, eguna argitzearekin batera, zenbat kantu, zenbat kontu eta hitz-jario arrainen truke! Kalez kale oihuka ariko ziren zintzurra minberatu arte: ANTXUAK, SARDIÑAK, TXORIAK, TXITXARRUAK, BERDELAK, TXIPIROIAK… Edota sasoian sasoiko beste zeinahi arrain, herritarrak erostera jaisten ziren arte. Herri osoan barrena ibiltzen ziren, baita baserrialdean ere. Kale bakoitzean leku jakinetan geratzen ziren; Kale Nagusian, esate baterako, leku ezin hobea zuten Alai Etxe kantoian, gune hori inguruko emakumeen bilgune bihurtuz.

Batzuetan uste baino diru gutxiagorekin itzultzen ziren etxera, erosleen ekonomia-egoeraren arabera, orduan ere familia guztiak ez baitziren egoera berean izaten eta platerarekin hurbiltzen zitzaizkienean, tratuari ekiten zioten:

—Zenbatian dakazu sardiña? Jarkiazu dozena bat.

—Nei beste dozena baina gaur gaizki nabil diruz ta bihar patuko izut —esango zion batek.

—Eldu den astian ordainduko izut —esango zion besteak, eta arraiketayak, hitzez fidaturik, platera beteko zion, baina mesede horrek bere saria ere izaten omen zuen askotan; ordaintzeko egunean, dirua jasotzearekin batera, gosaltzeko salda ere ematen omen zieten, esker onez.

Egunak joan eta egunak etorri, denboraren poderioz, ohiturak ere aldatuz zihoazen, ordea. Arraiketayak ere urteetan aurrera eta lehen kalez kale ibiltzen zirenak, gero, Beko Plazako alondigan prestatuak zituzten salmentarako postuetan jartzen zituzten arrainak jela gainean, iratze berdez inguraturik, fresko-fresko iraun zezaten, eta bertan egoten ziren arraiketayak ekarritako guztia saldu arte.

Arrantza handia izanez gero, arratsaldeetan ere agertzen ziren, baina gehienetan eguerdian bukatzen zuten salmenta, biharamunean berriz hasteko.

Gure herrian ibilitako gehienak sanjuandarrak ziren; Frantxiska eta Martxela Quintana, Dorotea Trecet, Frantxiska Zelaiaran, Kleta Laboa, Olegaria eta Luisa Fernanda Sistiaga ahizpak eta Ramonita Iturralde, besteak beste. Azken xamarrekoak, berriz, Felixita Korta eta Raimunda Sistiaga, Laureana Etxabe, Mikela Oliva, Juanita Manzisidor eta Enriketa Quintana, sanjuandarrak eta Bibiana eta Inaxi Arrieta ahizpa lezoarrak. Azken horiek beren etxean saltzen zuten arraina, Donibane kaleko 1. zenbakia duen Etxetxikin, alegia.

Laureana Etxabe. Fotografia: Miren Salaberria Etxabe.

Honen guztiaren lekukotza garbia utzi digu Miren Salaberriak —Laureana Etxabe zenaren alabak—, berarekin izandako solasaldian.

Miren Salaberria Etxabe. Fotografia: Lezoko udal liburutegia, 2016.

Miren Salaberria Etxabe (Pasai Donibane, 1932), sanjuandarra izanagatik, aitari esker, lezoar ere sentitzen omen da. Aita lezoarra zuelako, batetik, eta Kale Nagusiko Zabalaenea edo Kuartela deritzogun etxean bizitakoa delako, bestetik.

Miren gaztetxo zela, aitak istripua izan eta besoa galdu zuen, lanerako ezindua geratuz, inolako soldatarik gabe. Orduan, amak egin behar izan zion aurre familiaren ekonomia-sustenguari, kanpoan lan izugarria eginez; arrain saltzen, eskabetxerian, bakailaotan eta etxez etxeko garbiketa lanetan, besteak beste.

Miseria gorria bizi arren, umore handikoa eta egun bakoitzari aurre egiteko gaitasuna zuen emakumea omen zen bere ama, eta horregatik oso ondo ulertzen omen zuen arraina erosteko xentimorik ez zuen bezeroa, berak ere egoera bera bizi zuelako eta noizbait ordainduko zion esperantzaz, lasai asko ematen omen zien eskatutakoa.

Mirenek oso ongi gogoratzen ditu jendeak zorretan utzitako xoxak eskuratzeko, amarekin egindako ibilaldiak. Ondo gogoan du Kale Nagusitik barrena nola etortzen ziren igandero Lezora, eta baserrietara joateko ere herria zeharkatu behar izaten zutela, orduan ez zegoelako egungo Jaizkibel hiribidea, horren lekuan dena belardia eta sagardia baitzen. Eta baserrietan gehienbat, zorrak ordaintzeaz gain, gosari txikia ere ematen omen zieten, salda eta arrautza egosia gehienetan.

Eta hainbeste lan egin ondotik, erretiroa hartzearekin batera, soldata ere bertan behera geratu zitzaion eta alabei esker bizitu zen, laurogeita lau urterekin hil zen arte. Bizitzan zorte handirik izan gabe.

Enriketa Quintana, erdian. Fotografia: Jose Angel Gaztañaga Quintana.

Eta, bitartean, herria handituz zihoan heinean eskaria ere handitzen ari zenez, arrainak saltzeko leku finkoak irekitzen hasi ziren herriko kaleetan, arrain mota ugari eta kopuru handiak saltzen zituzten arrandegiak eta haiei aurre egitea ezinezkoa zitzaienez, ordurako bakantzen hasiak ziren arraiketayak desagertu egin ziren gure kaleetatik.